O dekoracjach grobu Pańskiego

„pod wieczór przyszedł zamożny człowiek z Arymatei, imieniem Józef, który też był uczniem Jezusa. On udał się do Piłata i poprosił o ciało Jezusa. Wówczas Piłat kazał je wydać. Józef zabrał ciało, owinął je w czyste płótno i złożył w swoim nowym grobie, który kazał wykuć w skale. Przed wejściem do grobu zatoczył duży kamień i odszedł” (Mt 27, 58-60). 

Ciało Chrystusa zgodnie z tradycją chrześcijańską znajdowało się w grobie do momentu zmartwychwstania, które nastąpiło trzeciego dnia po ukrzyżowaniu. Pusty grób, rankiem w niedzielę wielkanocną odkryły niewiasty – Maria Magdalena, Maria matka Jakuba oraz Maria Salome (Mk 16, 1-8). W średniowiecznej liturgii Wielkiego Tygodnia istniały trzy ceremonie, które odbywały się wokół przedstawienia lub symbolicznego wyobrażenia Grobu Chrystusa urządzanego zwykle na ołtarzu. W liturgii Wielkiego Piątku od średniowiecza istniała tradycja dramatyzowanych inscenizacji obrzędu depositio crucis (złożenie krzyża) tj. symbolicznego pogrzebu ukrzyżowanego Chrystusa. Początkowo do grobu umieszczanego w obrębie ołtarza składano wyłącznie krucyfiks owinięty w płótno, następnie krzyż i hostię, a od XIII i XIV wieku tworzono rzeźby przedstawiające martwego Chrystusa, które symbolicznie grzebano w Grobie Pańskim. Przebieg tej inscenizacji szczegółowo relacjonuje Bogna Dziechciaruk w swoim artykule poświęconym funkcji „stwoszowskiego” krucyfiksu w kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie: 

„dramatyzowany obrzęd Depositio crucis (pogrzebanie krzyża) następował bezpośrednio po uroczystości Adoratio crucis (łac. adoracji krzyża) i stanowił finalny akcent rozbudowanego nabożeństwa Wielkiego Piątku. Całość rozpoczynała uroczysta część procesjonalna, w której sprzed ołtarza głównego zabierano krucyfiks (często także i hostię), po czym kondukt pogrzebowy kierował się w stronę Grobu. Obmyty wcześniej krucyfiks niesiony był w pozycji poziomej (przez analogię do niesienia ciała zmarłego); przed złożeniem w Grobie owijano go w imitujące całun tkaniny liturgiczne. Sam Grób skrapiano wodą święconą i okadzano; następnie starannie pieczętowano, a na koniec pozostawiano przy nim straż, która odmawiała Pater noster i psalmy pokutne”. 

Obrzęd ten odzwierciedlać miał rzeczywisty pogrzeb Chrystusa, a inscenizowany Grób Wielkanocny przybierał formę drewnianego katafalku pogrzebowego. Drugą ceremonią związaną z Grobem Pańskim było elevatio crucis (podniesienie krzyża), podczas której symbole pogrzebu były wynoszone z Grobu w wielkanocny poranek na pamiątkę zmartwychwstania Chrystusa. Bezpośrednio po elevatio następowała trzecia ceremonia – visitatio sepulchri (nawiedzenie grobu) nawiązujące do odwiedzin niewiast u grobu. 

Nigdy nie zdefiniowano szczegółowych zaleceń dotyczących wyglądu grobu Pańskiego, dlatego przyjmowały one różne formy – bardziej lub mniej okazałe. W XVIII wieku dekoracja okazjonalna grobu Bożego zyskiwała coraz bogatszą i bardziej rozbudowaną oprawę. Znane są z opisów groby kulisowe, które zyskiwały formę analogiczną do dekoracji teatralnej utworzonej z perspektywicznie ułożonych par kulis (w kościele Mariackim w Toruniu z drugiej połowy XVIII wieku; w klasztorze Klarysek w Starym Sączu z 1776 roku, zachowany fragmentarycznie). Dla uzyskania efektu zaskoczenia widza stosowano różne zabiegi, w tym często ruchome elementy. Koncepcje ikonograficzne dekoracji grobów były różne, odwoływały się zarówno do Starego, jak i Nowego Testamentu. Wykonawcy i projektanci prześcigali się w pomysłach, które mogłyby zadziwić widza, zarówno wizualnie, jak i poprzez program treściowy. 

Do dziś zachowane są raczej pojedyncze elementy dawnych grobów, jak figury czy malarskie przedstawienia strażników lub aniołów. Wygląd barokowych grobów Pańskich znany jest głównie z przekazów źródłowych. Dlatego tak wyjątkowa jest kulisowa dekoracja grobu Bożego w Kacwinie, gdyż zachowana jest w całości. Ikonografia dekoracji jest stosunkowo tradycyjna, odwołuje się do wydarzeń z Nowego Testamentu i ilustruje kamienny sarkofag otoczony śpiącymi strażnikami, w tle zaś Golgotę i Jerozolimę w mroku. Powyżej sarkofagu w otoku z obłoków i w glorii znajduje się otwór, przez który miał być widoczny wyłącznie Najświętszy Sakrament, w rzeczywistości znajdujący się w monstrancji umieszczonej z tyłu, za ścianą zamykającą.

Równolegle ze scenograficznymi, okazjonalnymi kompozycjami Grobów Wielkanocnych pojawiły się także plastyczne malarskie wyobrażenia Chrystusa w grobie umieszczane najczęściej w predelli (XVII w.) lub antepedium (XVII i XVIII w.) ołtarza św. Krzyża, a także rzeźbiarskie figury zmarłego Chrystusa umieszczone pod mensą ołtarza we wnęce mającej charakter Grobu naśladującego skalną grotę (XVIII w.). Prezentowany obok obraz w kościele pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Paczółtowicach jest samodzielną kompozycją malarską przedstawiającą wielkanocną aranżację Grobu Pańskiego. O tym, że martwe ciało Chrystusa flankowane przez postaci aniołów trzymających arma Christi zostało złożone na ołtarzu świadczy przedstawiona na drugim planie kompozycji monstrancja z hostią oraz lichtarze. Obraz jest dziełem nieznanego artysty o skromnych umiejętnościach warsztatowych. Mógł powstać w drugiej połowie XVIII lub na początku XIX wieku. Podobne kompozycje podczas prac inwentaryzacyjnych prowadzonych w ramach projektu Sakralne Dziedzictwo Małopolski nasz zespół znalazł w kościele pw. św. Elżbiety Węgierskiej w Trybszu (kompozycja na rewersie feretronu z 2. poł. XIX wieku) oraz w kaplicy pw. św. Otylii i Łucji w Wilkowie (oleodruk z XIX/XX wieku).


Wybrana bibliografia:

Dziechciaruk Bogna, "Mały, drewniany krucyfiks „stwoszowski” w krakowskim Muzeum Narodowym: zagadnienie funkcji" , „Folia Historiae Artium” , s. 129-143

Jarosińska Elżbieta, "Grób pański w wielkanocnych ceremoniach liturgicznych średniowiecza i jego obecność w kompozycji XVII i XVIII-wiecznych nastaw ołtarzowych w Polsce " , „Saeculum Christianum: Pismo Historyczno-Społeczne” , s. 105-141

Lewański Julian, "Liturgiczne łacińskie dramatyzacje Wielkiego Tygodnia XI-XVI w.", Lublin 1999

Małkowska-Holcerowa Teresa , "Paczółtowice. Dzieje kościoła parafialnego pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny od średniowiecza po czasu współczesne", Kraków 1998