Małopolskie zabytki

Małopolskie antyambony z XVIII wieku

Paulina Kluz

W aranżacji wnętrza kościelnego po Soborze Trydenckim (1545-1563) szczególny nacisk kładziono na jego symetrię. Najważniejszym elementem wnętrza, zarówno optycznym jak i ideowym, stał się ołtarz główny, do którego prowadziły ołtarze boczne ustawione parami w nawie lub przy filarach. Nastawy boczne, jak w scenografii teatralnej, budowały optyczne kulisy, prowadzące wzrok wiernego w głąb, stopniowo zamykając światło nawy i kierując go wprost do dominanty kompozycyjnej jaką był ołtarz główny. W takim układzie struktury ołtarzy często charakteryzowała również stopniowo narastająca, coraz obfitsza dekoracja, co oznacza, że retabula najbliżej chóru zachodniego były najskromniejsze, zaś te najbliżej prezbiterium bogato dekorowane. W takim sposobie aranżacji wnętrza kościelnego jedynie ambona znajdująca się najczęściej na łuku tęczowym, po lewej stronie nie miała pary kompozycyjnej, a więc zaburzała symetrię i całą koncepcję kulisowej aranżacji. W związku z tym, jako przeciwwagę i dla ujednolicenia wnętrza naprzeciwko ambony zaczęto sytuować jej kompozycyjne pendant – antyambonę.

Ambona we wnętrzu sakralnym bardzo często ulokowana była po stronie ewangelii (po lewej) na ścianie prezbiterium, na łuku tęczowym lub na ścianie nawy. Antyamboną określano strukturę architektoniczno-rzeźbiarską, która umieszczana była naprzeciwko ambony, a więc po stronie epistoły (po prawej). Antyamboną mogła być druga ambona pozorna umieszczona po przeciwległej stronie właściwej ambony, która pozbawiona była schodów czy wejścia, gdyż najczęściej nie pełniła innej funkcji jak tylko artystycznego odpowiednika dla ambony. Najczęściej antyambonę stanowiły jednak struktury architektoniczno-rzeźbiarskie takie jak ołtarz, ołtarz chrzcielny, nadbudowa chrzcielnicy, ale mogły tę funkcję pełnić również konfesjonały, grupy figuralne, a nawet organy czy oratoria lokowane vis-à-vis ambony. Struktury antyambon charakteryzowały elementy architektoniczne i dekoracyjne, które nawiązywały do członów ambon, czasem również posiadały takie same części, jak chociażby baldachim czy zaplecek oraz dekorację. 

Stosowanie pary ambona – antyambona jako rozwiązania kompozycyjnego w aranżacji wnętrza kościelnego było bardzo popularne w XVIII wieku w krajach Cesarstwa Habsburskiego. W Rzeczypospolitej pojawiało się stosunkowo rzadko, głównie za sprawą artystów przyjezdnych z tych terenów, np. na Lubelszczyźnie czy na obszarze dawnego województwa krakowskiego. Na terenie obecnej Archidiecezji Krakowskiej znajdują się dwa przykłady zastosowania antyambon w formie nadbudowy chrzcielnicy z XVIII stulecia, a więc struktury architektoniczno-rzeźbiarskiej usytuowanej nad chrzcielnicą, która pod względem formy nawiązuje do ambon po przeciwległej stronie.

Najstarszy rozpoznany przykład znajduje się w kościele św. Bartłomieja w Morawicy. Wyposażenie świątyni powstało około połowy XVIII wieku z fundacji Augusta Czartoryskiego i Marii Zofii z Sieniawskich. Najpewniej jego projektantem był architekt Francesco Placidi, który jest autorem projektu kościoła. Wykonawcą wyposażenia mógł być rzeźbiarz Ludwik Ladislaw z Opawy, aktywny w Krakowie, który był stałym współpracownikiem tego architekta. Warto tu zwrócić uwagę, że na terenach, z których pochodził Ladislaw (księstwo Opawskie) rozwiązanie ambona-antyambona było niezwykle popularne w tym okresie, co mogło mieć wpływ na zastosowanie go w Morawicy.

W morawickiej świątyni ambona usytuowana jest w północno-wschodnim narożniku nawy, po jej przeciwległej stronie, w południowo-wschodnim narożniku nawy znajduje się antyambona w formie nadbudowy chrzcielnicy. Struktura antyambony zawieszona jest nad chrzcielnicą, na wysokości ambony. Jej konstrukcja nawiązuje do architektury ambony poprzez zastosowanie trójczłonowej struktury – cokołu ujętego pilastrami przechodzącymi w spływy wolutowe (zamiast kosza), zaplecka z obrazem i baldachimu zwieńczonego czterema kabłąkami podtrzymującymi figurę. Ikonografia ambony, jak i antyambony nawiązuje do ich funkcji. W zaplecku ambony znajduje się obraz Chrystusa w świątyni (głoszenie słowa Bożego), a w zaplecku antyambony obraz z przedstawieniem Chrztu Chrystusa (sakrament chrztu).

Wyposażenie w Morawicy stanowi niemal modelowy przykład koncepcji symetrycznej aranżacji wnętrza, o której była mowa wyżej. Na południowej i północnej ścianie nawy w płytkich arkadach znajdują się dwie pary ołtarzy bocznych ustawionych vis-à-vis. We wschodnich narożach zawieszone zostały ambona i antyambona o niemal identycznej strukturze, które prowadzą wzrok wprost do monumentalnej konstrukcji ołtarza głównego w głębi prezbiterium.

Kolejnym interesującym przykładem takiego rozwiązania było wyposażenie kościoła Dziesięciu Tysięcy Męczenników w Niepołomicach. W 1786 roku zakupiono do świątyni dwa ołtarze boczne. W tym samym roku nieznani z nazwiska artyści wykonali ambonę i antyambonę umieszczone naprzeciwko siebie na filarach arkady tęczowej. Antyambona stanowiła architektoniczną nadbudowę renesansowej chrzcielnicy przeniesionej z kaplicy do prezbiterium. Niestety w późniejszym czasie usunięto ambonę z filara łuku tęczowego, przez co antyambona-nadbudowa chrzcielnicy pozostaje do dziś bez swojego pendant.

Niepołomicka antyambona posiada bardzo interesująca strukturę tworzącą w najniższej partii wgłębioną w przestrzeń filara niszę na chrzcielnicę. Jej architektura podzielona jest na trzy zasadnicze człony, z których każdy miał odpowiadać zawieszonej niegdyś na tej samej wysokości przeciwległej ambonie. Mianowicie górna część niszy na chrzcielnicę, obficie dekorowana, stanowiła odpowiednik kosza, powyżej rzeźbiarska scena Chrztu Chrystusa na tle zaplecka ujętego pilastrami i zwieńczonego grupą Trójcy Świętej (w linii pionowej) nawiązywała do zaplecka ambony i gołębicy Ducha Świętego podwieszonej na podniebiu baldachimu, natomiast baldachim antyambony na planie półkola zwieńczony kabłąkami podtrzymującymi wazon był analogiczny do baldachimu wieńczącego ambonę.

Pierwotnie ambona i antyambona w Niepołomicach zostały wybudowane zgodnie z koncepcją symetrycznej aranżacji wnętrza. Dzięki zmyślnemu wkomponowaniu ich w przestrzeń łuku tęczowego tworzyły następującą po ołtarzach bocznych kolejną parę kulis zawężających światło nawy i prowadzących wzrok ku ołtarzowi głównemu.

Omówione wyżej dwa przykłady z Morawicy i Niepołomic stanowią ilustrację koncepcji zamierzonego wybudowania struktur antyambon w oparciu o konstrukcję ambon, przez co utworzyły one pary bardzo zbliżone do siebie pod względem architektonicznym. Jednak w rozumieniu samej koncepcji antyambony, pendant dla niej mogły tworzyć również inne elementy wyposażenia nie odpowiadające jej pod względem formy czy konstrukcji, ale budujące optyczną przeciwwagę po drugiej stronie. Przykłady takiego rozwiązania kompozycyjnego możemy znaleźć znacznie częściej w późnobarokowych świątyniach. Najliczniej w Małopolsce pojawiały się pary ambon z umieszczonymi vis-à-vis chrzcielnicami w prezbiterium.

Bibliografia:
Gieysztor-Miłobędzka Elżbieta, Wnętrze sakralne w 1. poł. XVIII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 42, 1980, nr 2, s. 159-172.
Róg Rafał, Kościół w Niepołomicach pod wezwaniem Dziesięciu Tysięcy Męczenników – Królewska Fundacja Pokutna, Kraków-Niepołomice 1998. 
Brzezina Katarzyna, Rzeźba i mała architektura sakralna Księstw Opawskiego i Karniowskiego w XVIII wieku, Kraków 2004.
Zdjęcie polichromowanej na niebiesko ambony w kościele w Morawicy.
Morawica, kościół św. Bartłomieja, ambona, poł. XVIII w.
Zdjęcie polichromowanej na seledynowo antyambony (nadbudowy chrzcielnicy) w kościele w Morawicy.
Morawica, kościół św. Bartłomieja, antyambona (nadbudowa chrzcielnicy), poł. XVIII w.
Zdjęcie polichromowanej w kolorze kości słoniowej i złoconej antyambony (nadbudowy chrzcielnicy) w kościele w Niepołomicach.
Niepołomice, kościół Dziesięciu Tysięcy Męczenników, antyambona (nadbudowa chrzcielnicy), 1786 r.

Polecane powiązane trasy turystyczne

Powiązane dzieła

Inne nasze artykuły

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności