Kalwaria Zebrzydowska

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wadowicki
Gmina
Kalwaria Zebrzydowska
Autor opracowania
Emilia Karpacz
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Opis topograficzny

Kalwaria usytuowana jest w dolinie na pograniczu Beskidu Makowskiego i Pogórza Wielickiego. Miasto leży na zachodnim brzegu rzeki Skawinki (Cedronu), u podnóża góry Żar (na wysokości od 335 do 400 m n.p.m.), na której zboczu rysuje się charakterystyczna sylwetka kościoła i klasztoru Bernardynów. Nad wschodnią stroną doliny rzeki góruje Lanckorońska Góra z ruinami czternastowiecznego zamku, niegdyś siedziby starostów lanckorońskich w tym właściciela Brodów Mikołaja Zebrzydowskiego. Ufundowane przez niego na początku XVII wieku, najstarsze w Polsce sanktuarium pasyjne bezpośrednio sąsiaduje z miastem. Malownicze założenie rozciąga się na południe od miejscowości, zajmując obszar od stoków Żaru aż po podnóże Góry Lanckorońskiej po drugiej stronie Skawinki. Bernardyński klasztor, bazylika oraz dróżki i kaplice zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.
Kalwaria Zebrzydowska graniczy od północy i zachodu z Zebrzydowicami, od południa z Bugajem, a od wschodu z Brodami. Dookoła rozciągają się bukowo-dębowe lasy. Przez Kalwarię przebiega szlak papieski wiodący z Wadowic do Krakowa. W mieście mają swój początek liczne szlaki turystyczne – do Makowa przez Żarek, Stronie, Mysią Górkę i Budzów, na Koskową Górę przez Lanckoronę i Bieńkówkę oraz na Leskowiec przez Chełm, Skawce i Makowską Górę.
Jak odnotowali autorzy dziewiętnastowiecznego „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”: „Kalwarya i jej okolice są dla artysty – malarza skarbem, gdzie na każdym prawie kroku napotyka coraz piękniejsze, a coraz rozmaitsze punkty widzenia”.

Streszczenie dziejów

W 1602 roku wojewoda krakowski i starosta lanckoroński Mikołaj Zebrzydowski ufundował sanktuarium Męki Pańskiej na górze Żarek. W 1617 roku założył w pobliżu miasto Zebrzydów, które miało dawać schronienie pielgrzymom. Po śmierci Mikołaja w 1623 roku właścicielem Zebrzydowa został jego syn Jan, który w 1631 roku przeprowadził kolejną lokację miejscowości, doprecyzowując prawa i obowiązki zebrzydowskich mieszczan. Trzecia lokacja miasta, tym razem w oparciu o prawo magdeburskie, miała miejsce w 1640 roku. Wytyczono wówczas nowy układ przestrzenny i określono rodzaj zabudowy, wprowadzono zakaz osiedlania się innowierców, nadano miastu herb i zmodyfikowaną nazwę – Nowy Zebrzydów. Włości Zebrzydowskich i klasztor Bernardynów zostały złupione podczas potopu szwedzkiego. Miasto podźwignęło się po tym kryzysie. W 1667 roku zmarł ostatni dziedzic z rodziny Zebrzydowskich – Michał. Nowy Zebrzydów odziedziczył wraz z resztą dóbr mąż córki Michała, Anny, Jan Karol Czartoryski. W 1715 roku w miasteczku wybuchł tragiczny w skutkach pożar. Spłonęła większa część drewnianej zabudowy. Niezbędna była kolejna lokacja, której dokonał Józef Czartoryski. Nowa zabudowa rozwijała się wzdłuż dzisiejszej ulicy 3 Maja, u wylotu której wytyczono czworoboczny rynek. W latach 1729-1731 wzniesiono pałac Czartoryskich, na którego miejscu stoi dziś budynek seminarium duchownego. Po pierwszym rozbiorze miasto znalazło się w granicach Austrii Habsburgów. Już wtedy w Nowym Zebrzydowie na szeroką skalę rozwijało się rzemiosło, zwłaszcza stolarstwo. W 1835 roku dawny zarządca Jan Kanty Brandys odkupił część włości Czartoryskich od ich spadkobierców. W posiadaniu rodziny Brandysów znalazły się Nowy Zebrzydów i Brody. Nowy właściciel zniósł zakaz osiedlania się innowierców. W mieście zamieszkało wielu kupców żydowskich, którzy chętnie inwestowali w stolarstwo, stając się pośrednikami między rzemieślnikami a nabywcami ich wyrobów. Od około 1890 roku w dokumentach urzędowych funkcjonowała nazwa Kalwaria Zebrzydowska. W 1896 roku powstała w Kalwarii Krajowa Szkoła Stolarska. W tym samym roku miejscowość utraciła prawa miejskie. W 1914 roku Kalwarii po raz pierwszy zorganizowano targi i wystawę mebli. Przemysł meblarski rozwijał się także w dwudziestoleciu międzywojennym, mimo zatargów między rzemieślnikami a przedsiębiorcami i wielkiego kryzysu, w wyniku którego upadły największe w mieście zakłady Szczepana Łojka. W 1934 roku miejscowość odzyskała prawa miejskie. Podczas drugiej wojny światowej Kalwaria Zebrzydowska była ważnym ośrodkiem konspiracji. W okresie PRL kalwaryjskie meblarstwo rozwijało się w nowych realiach centralnie planowanej gospodarki. Powstała spółdzielnia stolarska. Nadal odbywały się targi. W 1999 roku kalwaryjskie założenie z bazyliką, klasztorem i drużkami zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Dzieje miejscowości

Na początku XVII wieku starosta lanckoroński i wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski herbu Radwan ufundował na stokach góry Żarek – w pobliżu swojej siedziby na zamku w Lanckoronie i rodzinnych Zebrzydowic – sanktuarium Męki Pańskiej. W drugiej dekadzie stulecia założył obok miasteczko Zebrzydów (późniejszą Kalwarię Zebrzydowską) mające dawać schronienie pielgrzymom coraz liczniej przybywającym na Kalwarię. Losy miejscowości, klasztoru Bernardynów i całego założenia kalwaryjskiego były przez następnych kilka stuleci ściśle ze sobą związane.
Nie byłoby Zebrzydowa, gdyby nie fortuna wojewody, której podwaliny stworzyli jego przodkowie jeszcze w średniowieczu. Już w wtedy ziemie w dorzeczu rzeki Skawy należały do rycerzy z rodu Radwanitów. W 1278 roku w kancelarii Bolesława Wstydliwego wystawiono dokument określający przebieg granicy między władztwami księcia krakowskiego oraz Władysława księcia opolsko-raciborskiego. Bolesław postanowił wówczas nagrodzić za wierną służbę Radwanitów, których ziemie leżały na terytorium obu księstw. Nadał seniorom rodu – Michałowi, Unazdowi oraz Glozanowi przywilej zakładania w ich włościach kolejnych wsi na prawie polskim lub magdeburskim oraz polowania na zwierzynę w borach ciągnących się po obu stronach rzeczki Skawinki od osady Leńcze po wzniesienia Żar i Upik – tą ostatnią osobliwą nazwę określano wówczas prawdopodobnie dzisiejszą Górę Lanckorońską – aż do granicy z Królestwem Węgier. W ten sposób powstał tzw. korytarz radwanicki. Przywileje Bolesława potwierdził Kazimierz Wielki dokumentem z 30 czerwca 1336 roku. Jan Długosz w pisanej w latach 1470-1480 „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” pieczołowicie przywołał wszystkich rycerzy herbu Radwan dzierżących wówczas wsie na wspomnianym przygranicznym obszarze i będących kolatorami kilku miejscowych świątyń parafialnych. Wśród nich znaleźli się Zebrzydowscy herbu Radwan – posiadacze Zebrzydowic i przynajmniej części Brodów (w XV wieku poszczególne gałęzie rodów rycerskich przyjmowały nazwiska pochodzące najczęściej od miejscowości, które były ich główną siedzibą). Na przełomie XV i XVI stulecia właścicielem Zebrzydowic był Fabian Zebrzydowski – pradziad przyszłego fundatora Kalwarii. Syn Fabiana Jan doszedł do znacznych godności – został rotmistrzem królewskim, a od 1520 roku pełnił prawdopodobnie urząd kasztelana oświęcimskiego. Jego syn Florian poślubił Zofię Dzikównę i jeszcze szybciej niż ojciec wstępował na kolejne szczeble kariery dworzanina i urzędnika – był sekretarzem królewskim (1538), kasztelanem oświęcimskim (1552) i lubelskim (1554), burgrabią zamku wawelskiego, hetmanem nadwornym, wreszcie starostą sądeckim i tyszowieckim. W 1553 roku na świat przyszedł syn Floriana i Zofii – Mikołaj, przyszły fundator Kalwarii. Nie był jednak jedynym potomkiem pary. To jego starszy brat Jan odziedziczył Zebrzydowice. Mikołajowi przypadły Brody. Kariera młodszego Zebrzydowskiego, podobnie jak niegdyś jego ojca, rozwijała się niezwykle prężnie – w 1585 roku został starostą generalnym krakowskim i starostą stężyckim, a dwa lata później starostą bolesławickim. Jego najistotniejszym sukcesem było jednak wejście w 1588 roku w posiadanie lanckorońskiego starostwa niegrodowego, które sąsiadowało z Brodami i należącymi do Jana Zebrzydowicami. Mikołaj stał się panem na 18 wsiach należących do starostwa, miasteczku Lanckoronie, wreszcie tamtejszym zamku wybudowanym za czasów Kazimierza Wielkiego. Właśnie lanckorońską warownię uczynił swoją siedzibą. Fakt, że starostwo sąsiadowało z jego dobrami odziedziczonymi po przodkach niewątpliwie ułatwiał zarządzanie całym kompleksem dóbr, które znalazły się w jego rękach. Pod koniec lat osiemdziesiątych XVI stulecia Zebrzydowski pozyskał również urząd wojewody lubelskiego. Szczęśliwie układało się również jego życie rodzinne. W 1583 roku żona Dorota z Fulsztynów urodziła mu syna, Jana.
Nie byłoby również Zebrzydowa, gdyby nie wcześniejsza pobożna fundacja Mikołaja Zebrzydowskiego na Górze Żarek. Wojewoda był człowiekiem baroku – w jego mentalności skłonność do aktywnego udziału w namiętnych politycznych sporach (wkrótce miał stanąć na czele zbrojnego buntu przeciwko królowi Zygmuntowi III Wazie) łączyła się z namiętną pobożnością. Autorzy „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” z końca XIX wieku tak prezentowali lokalną tradycję na temat wydarzeń, które skłoniły Zebrzydowskiego do realizacji zbożnego przedsięwzięcia: „Mikołaj Zebrzydowski starosta lanckoroński, stężycki i krakowski, hetman nadworny, wojewoda lubelski, marszałek w[wielki] kor[onny], jak niesie podanie, przypatrując się wraz z małżonką swoją Dorotą z Fulsztynów Herburtówną z okien baszt zamku lanckorońskiego pięknej okolicy, ujrzał nad górą Żarkiem trzy jaśniejące krzyże, które z ostatnim promieniem zachodzącego słońca znikły im sprzed oczu. Zebrzydowski tem objawieniem natchniony postanowił w miejscu tem, gdzie ujrzeli jasność, a więc na górze zamkowi przeciwległej, wznieść świątynię boską. Było to z początkiem r. 1595”. Tyle legenda. Pewnym jest, że w 1597 roku Hieronim Strzała – zaufany współpracownik i dawny dworzanin Mikołaja osiadły na pobliskiej Dąbrówce przywiózł z pielgrzymki do Jerozolimy niezwykłe pamiątki – modele kościoła Ukrzyżowania i Grobu Chrystusa oraz egzemplarz opisu Jerozolimy w czasach Jezusa autorstwa Chrystiana Cruysa zwanego Andrychomiuszem. Stały się one inspiracją do założenia przez Zebrzydowskich pierwszego na ziemiach polskich sanktuarium pasyjnego, którego układ przestrzenny miał oddawać realia jerozolimskie.
Projekty obu budowli wykonał przybyły z Włoch jezuita – Giovanni Maria Bernardoni. Jako kierownika budowy Zebrzydowski zatrudnił pochodzącego z Niderlandów złotnika i architekta Paulusa Baudaerta. Fach złotniczy ukształtował jego oryginalną wyobraźnię artystyczną. Zaprojektowane przez niego w kolejnych latach kaplice przy kalwaryjskich dróżkach zyskały niezwykłe kształty i kunsztowne detale architektoniczne. W realizacji projektu wziął również udział uznany matematyk i astronom Szczęsny Żebrowski, którego Mikołaj zatrudniał jako nauczyciela nastoletniego Jana. Żebrowski starał się przełożyć podane przez Andrychomiusza odległości pomiędzy świętymi miejscami w Jerozolimie na lokalne warunki. Dokonane przez niego pomiary oznaczano w terenie za pomocą pługa. Kamień węgielny udało się wmurować w fundamenty kościoła 2 sierpnia 1603. Mała rzeczka Skawinka została przemianowana na Cedron. Pierwsi trzej bernardyni przybyli z Lublina i zamieszkali w drewnianej chacie w pobliżu budowy. Dwa lata później młody Jan Zebrzydowski przywiózł z Rzymu, od papieża Klemensa VII przywilej odpustów zupełnych dla pielgrzymów odwiedzających kaplicę św. Krzyża (nazywaną też kościołem Ukrzyżowania) – najstarszą spośród wszystkich powstałych na Żarku.
W tym czasie wiele się działo w życiu Mikołaja. Nie tylko stanął on na czele wspomnianego buntu przeciwko Zygmuntowi III Wazie dążącemu do wzmocnienia pozycji monarchy w Rzeczpospolitej, stracił również brata Jana, a bratanek, który zresztą po stryju odziedziczył imię Mikołaj wstąpił w szeregi bernardyńskich mnichów. Gdy w 1609 roku biskup krakowski Piotr Tylicki dokonywał poświęcenia kościoła konwentualnego św. Anny, który właśnie w tym czasie został ukończony, bratanek wojewody młody Mikołaj Zebrzydowski przyjął w trakcie uroczystości święcenia kapłańskie. Zmarł jednak zaledwie dwa lata później. Jego stryj stał się wówczas właścicielem Zebrzydowic. Mierzył się w tym czasie z upadkiem rokoszu po przegranej bitwie pod Guzowem. Według niektórych relacji sam przybrał bernardyński habit i oddawał się pokucie i modlitwie w kaplicy zwanej pustelnią Marii Magdaleny (budowle Baudaerta rosły i przyciągały coraz liczniejsze rzesze pielgrzymów). Popularność założonej przez Zebrzydowskiego Kalwarii zwiększyło sprowadzenie z Rzymu figury Matki Boskiej wykonanej jeszcze pod koniec XVI stulecia na wzór loretańskiej. Statua trafiła najpierw do kaplicy zamkowej, a później do bernardyńskiego kościoła. Szybko stała się obiektem kultu przyciągającego ogromne rzesze pielgrzymów.
Jak już zostało wspomniane, to właśnie wzmożony ruch pątniczy dał asumpt do założenia w pobliżu sanktuarium miasteczka. Zebrzydów powstał z inicjatywy Mikołaja w 1617 roku tuż przy drodze wiodącej z Zebrzydowic do klasztoru. Zebrzydowski zmarł w 1623 roku. Jego dziedzic Jan kontynuował dzieło z równym zaangażowaniem. Nie tylko nadal rozbudowywał sanktuarium, ale również zapisał bernardynom obszar góry Żarek i 8 tysięcy złotych. Zatroszczył się również o założone przez ojca miasteczko. W 1631 roku przeprowadził jego kolejną lokację – w stosownym akcie zostały doprecyzowane prawa i obowiązki zebrzydowskich mieszczan. Zebrzydów zyskał stabilne ramy prawne funkcjonowania dopiero przy trzeciej lokacji, która miała miejsce 25 lipca 1640. Od tego momentu organizacja miasta opierała się na prawie magdeburskim. Uporządkowano układ przestrzenny – wytyczony został rynek i granice miasta (zabudowa naturalnie rozwijała się wzdłuż drogi prowadzącej ku zabudowaniom klasztornym). Ustalono reguły dotyczące rodzaju zabudowy, która mogła powstawać na terenie miejscowości i wyznaczono dni i miejsca targowe. Wprowadzono także surowy zakaz osiedlania się innowierców. Miasteczko zyskało herb (oczywiście Radwan Zebrzydowskich) i zmodyfikowaną nazwę – Nowy Zebrzydów.
Rok później do świątyni bernardynów trafił obraz Matki Boskiej Płaczącej. Kult maryjny na Górze Kalwaryjskiej z roku na rok zyskiwał rozgłos. Efektem była m.in. rosnąca liczba pielgrzymów zatrzymujących się w Nowym Zebrzydowie. Jan zmarł w 1642 roku, jego następcą był Franciszek kasztelan lubelski zmarły w 1605 roku, a później Michał starosta krakowski.
„Liczne odpusty nadane kościołowi ściągały od pierwszych chwil powstania tej świątyni mnóstwo pielgrzymów z całej Polski, Moraw, Szląska, Węgier, nawet z Niemiec i Austryi. Nadmienić wypada, że w r. 1614 przybył liczny pochód znakomitych panów i duchowieństwa węgierskiego; był tu także Adam Wacław książę cieszyński, z całym dworem i liczną rzeszą. Barbara z Wiśnicza Lubomirska, żona Jana Zebrzydowskiego, następnie Anna z Ruszczy Lubomierska i inne znamienite polki odbywały po dróżkach pokutne pielgrzymki. R. 1621 królewicz Władysław za powrotem z wyprawy chocimskiej składał dzięki kalwaryjskiej Maryi za odniesione zwycięstwo nad Turkami. Po nabożeństwie odbył piechotną pielgrzymkę po dróżkach kalwaryjskich. R. 1633 bracia Władysław IV, Kazimierz i Aleksander w towarzystwie senatorów odprawili tutaj pobożną pielgrzymkę” – odnotowali autorzy „Słownika geograficznego”.
Rozwój miasteczka, którego mieszkańcy mieli okazję podziwiać orszaki koronowanych głów, został szybko wstrzymany. W 1655 roku doszło do najazdu wojsk szwedzkich pod wodzą króla Karola Gustawa na ziemie Rzeczpospolitej. Protestanccy Szwedzi nie mieli respektu dla katolickich miejsc kultu – klasztorne i kościelne skarby łupili ze szczególnym upodobaniem. Dla kalwaryjskich bernardynów i zebrzydowskich mieszczan okres potopu był niezwykle dramatyczny. Mimo iż na pomoc zakonnikom przybyła okoliczna ludność, klasztor został doszczętnie ograbiony, wielu zakonników i świeckich obrońców zginęło w starciu ze szwedzkimi żołnierzami.
Michał Zebrzydowski – ostatni właściciel okolicznych dóbr pochodzący z tej rodziny – zmarł w 1667 roku. Włości znalazły się w rękach męża jego córki Anny – Jana Karola Czartoryskiego.
Według późniejszych przekazów w 1700 roku w Nowym Zebrzydowie założono szpital dla ubogich. Niestety już w 1715 roku miasto dotknął kolejny kryzys – doszło do wielkiego pożaru, który strawił niemal całą zabudowę. Rozmiary strat były tak duże, że Józef Czartoryski dokonał ponownej lokacji. Nowa linia zabudowy biegła wzdłuż dzisiejszej ulicy 3 Maja, u wylotu tego traktu wyznaczono nieregularny czworobok rynku. W latach 1729-1731 trwały również prace przy wznoszeniu pałacu Czartoryskich. Obiekt ten już w drugiej połowie XIX wieku pozostawał w ruinie. W wydanej w 1863 roku pracy o zabytkach Krakowa i okolic profesor archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim Józef Łepkowski opisywał go następująco: „Pałac ten był zapewne, jak styl budowy dowodzi, zmurowanym przy końcu XVIIgo lub na początku XVIIIgo stulecia; dziś ujrzysz jeszcze ślady pięknych gzymsów i ozdobnych gipsatur. Sklepienie i sufity spadły, wiązania tylko i stragarze utrzymują jeszcze całość murów, osłaniając je dachem. Brama główna od zachodu i po obu jej stronach murowane oficyny mieszkalne, jeszcze cało dotrwały”. Pałac znajdował się w miejscu, gdzie dziś stoi budynek seminarium duchownego.
Kolejnym ważnym wydarzeniem w dziejach Zebrzydowa był pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej. Miasteczko znalazło się wówczas w granicach Austrii Habsburgów. Właśnie w tym okresie otrzymało nową nazwę – Kalwaria, jeszcze bez przymiotnika „Zebrzydowska”. W okresie rozbiorów działała tu komora celna dla soliny z Bochni. Duże znaczenie dla rozwoju miejscowości miała również budowa przebiegającego przez Kalwarię utwardzonego traktu środkowogalicyjskiego z samego Lwowa do Białej. Kalwarię odwiedzili również kolejni austriaccy cesarze – w 1772 roku Józef II, a w 1817 roku Franciszek I.
Przynajmniej na koniec XVIII wieku datuje się rozkwit w Kalwarii gałęzi rzemiosła, która miała olbrzymi wpływ na rozwój miasta w kolejnych dwóch stuleciach – stolarstwa, zwłaszcza wyrobu mebli i parkietów.
W XIX wieku zmienili się również właściciele Kalwarii – linia Czartoryskich, której przedstawiciele dzierżyli omawiane dobra, wygasła w 1835 roku. Właścicielem miasta i pobliskich Brodów został Jan Kanty Brandys – wcześniej administrator włości księcia Kazimierza Czartoryskiego. Za jego czasów doszło w miejscowości do wielu istotnych zmian. Przede wszystkim w 1848 roku zniesiony został zakaz osiedlania się innowierców w Kalwarii. W mieście rozpoczęło działalność wielu żydowskich przedsiębiorców, którzy inwestowali w branżę stolarską, ubożsi Żydzi trudnili się usługami lub rzemiosłem. W drugiej połowie XIX wieku została wzniesiona istniejąca do dziś piętrowa synagoga przy ulicy Sądowej 2. Po przeciwnej stronie usytuowana była mykwa czyli łaźnia rytualne. W 1848 roku Brandys utworzył również specjalny fundusz, z którego wybrani uczniowie otrzymywali rodzaj stypendium w postaci odsetek z 1000 złotych reńskich na hipotece dóbr kalwaryjskich.
W ostatnim dwudziestoleciu XIX wieku wybudowano linię kolejową z Krakowa do Suchej Beskidzkiej i Zakopanego. Tory poprowadzono przez Kalwarię, gdzie powstała stacja kolejowa. Jednocześnie rozwój miasteczka coraz bardziej opierał się na produkcji rzemieślniczej. W 1887 roku zostało utworzone Stowarzyszenie Zjednoczonych Rękodzielników. Niedługo potem miasto zyskało swoją obecną nazwę – od około 1890 roku było wzmiankowane w dokumentach jako Kalwaria Zebrzydowska. W czasach autonomii Polacy w Galicji zyskali nowy zakres swobód – mogli dawać wyraz nastrojom patriotycznym, m.in. celebrując historyczne rocznice. Wolność tę skwapliwie wykorzystywano. Także władze Kalwarii Zebrzydowskiej dały wyraz patriotycznym uczuciom, zmieniając nazwę ulicy „Ku Klasztorowi” na „3 Maja” w setną rocznicę uchwalenia pierwszej polskiej ustawy zasadniczej. Podobnie z okazji obchodów setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza kalwaryjska ulica Zebrzydowska zyskała nowego patrona.
Wydarzeniem niezwykłej wagi było założenie w Kalwarii Krajowej Szkoły Stolarskiej w 1896 roku. Bardzo ciekawe informacje na temat funkcjonowania miasta w tym okresie znalazły się w dokumentach umieszczonych za tablicą pamiątkową wmurowaną w ścianę budynku wspomnianej szkoły przy ulicy Zebrzydowskiej. Do aktu erekcyjnego dołączono opis Kalwarii. Można się z niego dowiedzieć m.in., że u schyłku XIX wieku w mieście wciąż istniał założony 200 lat wcześniej szpital ubogich. Działały również urzędy: gminny, podatkowy, pocztowy i telegraficzny oraz sąd powiatowy. Kalwaria Zebrzydowska miała również swój posterunek żandarmerii.
„Miejscowa ludność trudni się rolnictwem, a znaczna jej część zajmuje się także przemysłem lub handlem. Są tam trzy stowarzyszenia przemysłowe […], a mianowicie: stolarzy, rzeźników i kramarzy. Do tych trzech stowarzyszeń należy: 72 stolarzy, 24 rzeźników, 10 piekarzy, 10 kowali, 7 szewców, 7 krawców, 6 młynarzy, 4 murarzy, 4 kołodziejów, 3 cieśli, 3 tokarzy, 3 ślusarzy, 2 piernikarzy, 1 rzeźbiarz, 1 blacharz, 1 grzebieniarz, 1 introligator, 1 kamieniarz, 1 malarz pokojowy, 1 fryzjer, 139 handlarzy i kupców, razem 300 przemysłowców. Przeważnie ich część mieszka i zajmuje się swym przemysłem w Kalwaryi, reszta w Brodach, Bugaju i Zebrzydowicach, a kilkunastu w Barwałdzie Górnym i Izdebniku […] Stolarstwo w Kalwaryi ma wszelkie cechy przemysłu rzemieślniczego i nie jest przemysłem domowym. Od dawna zaprzestali kalwaryjscy stolarze wyrabiać parkiety, obecnie trudnią się prawie wyłącznie wyrobem mebli, a właściwie wyrobem łóżek, szaf i szafek, jeden robi komody, a kilku trudni się dla miejscowych potrzeb stolarstwem budowlanym […]”. Kalwaryjskie meblarstwo działało w systemie nakładczym – dostawcami środków produkcji i pośrednikami sprzedaży bywali często zamożni, żydowscy kupcy. Bardzo szybko pojawiły się napięcia między inwestorami a wykonawcami. Ci ostatni powołali w 1897 roku Towarzystwo Stolarzy. W maju 1897 roku, podczas obchodów wspomnianego już stulecia urodzin Mickiewicza, doszło do antyżydowskich „ekscesów”. Mimo silnych napięć przemysł meblarski rozkwitał. Powstała Parowa Fabryka Mebli, której właścicielem był Szczepan Łojek. Mniej więcej w tym samym czasie zaczęło działać Towarzystwo Oszczędności i Pożyczek. Powołano je przede wszystkim po to, by wspierało kredytami branżę meblarską.
W pierwszych latach XX wieku funkcjonująca w Kalwarii czteroklasowa szkoła ludowa została przekształcona w siedmioklasową i otrzymała jeszcze jeden budynek z nowymi salami lekcyjnymi. W 1904 roku ukończono również budowę nowego budynku i hali maszyn Krajowej Szkoły Stolarskiej.
Mimo wszystkich tych przemian, liczba ludności zamieszkującej na stałe Kalwarię rosła powoli – pod koniec XIX wieku oscylowała wokół zaledwie półtorej tysiąca. Według autorów „Słownika geograficznego” w 1869 roku liczba mieszkańców wynosiła 1120, w tym 531 mężczyzn i 589 kobiet. W „Szematyzmie diecezji tarnowskiej” z 1880 roku znalazła się informacja, że w miasteczku mieszkają 893 osoby wyznania rzymskokatolickiego. W mieście nie było wówczas kościoła parafialnego. Katolicy z Kalwarii podlegali parafii w sąsiednich Zebrzydowicach. W „Słowniku geograficznym” tak opisywano miejscowość: „Schludne miasteczko ciągnie się wzdłuż gościńca i ma kilka domów murowanych i kamienic piętrowych, z których najobszerniejsza jest obrócona na sąd powiatowy. Ludność trudni się oprócz rolnictwa stolarstwem, szczególniej wyrabianiem parkietów na posadzki. Ten przemysł jest bardzo dawny, bo już w 1786 r. było 40 majstrów stolarskich. Znaczne zyski wyciągają mieszczanie z odpustów, to jest z podejmowania pątników, sprzedaży obrazów i mniejszych wotów a wreszcie z handlu kwiczołami, które w tej okolicy najwięcej chwytają i wywożą do Krakowa”.
W 1896 roku władze zadecydowały o odebraniu Kalwarii Zebrzydowskiej praw miejskich. Był to jednak gest przedwczesny. Rozkwit przemysłu meblarskiego wpłynął na wzbogacenie i rozwój miasta. Murowane domy zaczęły rosnąć jak grzyby po deszczu. Powstał sąd, szkoły, apteka prowadzona przez bonifratrów z pobliskich Zebrzydowic. W latach 1904-1905 władze austriackie zbudowały piętrowy, murowany budynek dla sądu, notariatu, urzędu hipotecznego i wydziału podatkowego oraz odrębny dla aresztów sądowych. W 1906 roku miasteczko zyskało własny kościół pod wezwaniem św. Józefa, patrona stolarzy (świątynia nie miała początkowo statusu parafialnej i pozostawała obiektem filialnym parafii brodzkiej). Rok później w nowym budynku zlokalizowanym przy jednej z pierzei rynku otwarto Bank Spółdzielczy, a w 1911 roku rozpoczęto budowę siedziby Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Czas poprzedzający obie wojny światowe zamknęło w dziejach Kalwarii wydarzenie o dużym znaczeniu dla historii gospodarczej miasta – w 1914 roku z inicjatywy Wydziału Krajowego we Lwowie w miasteczku zorganizowano po raz pierwszy wystawę i targi mebli, z których w XX wieku Kalwaria Zebrzydowska miała stać się szeroko znana.
Czas pierwszej wojny światowej naznaczony został pożarem, który wybuchł w 1915 roku po wschodniej stronie ulicy 3 Maja – po raz kolejny spłonęła wówczas większość drewnianej zabudowy w tej części miasta. W 1916 roku w Kalwarii został otwarty szpital wojskowy, w którym poddawano rekonwalescencji żołnierzy CK Armii. Wielu z nich zmarło (57 żołnierzy i 5 cywilów, w tym 1 muzułmanin). Pochowano ich w mogile na skraju lasu naprzeciwko założenia parkowego otaczającego niegdyś pałac Czartoryskich, a dziś budynek seminarium duchownego.
W przeciągu 20 lat istnienia Drugiej Rzeczpospolitej życie mieszkańców Kalwarii Zebrzydowskiej toczyło się wokół spraw związanych z przemysłem meblarskim. W 1919 roku wznowiło działalność upadłe w 1914 roku Towarzystwo Stolarskie, ale jako Spółka Stolarska z ograniczoną odpowiedzialnością. W latach dwudziestych czwartą część z blisko 1700 mieszkańców Kalwarii stanowiła ludność żydowska. Zamożni przedsiębiorcy pochodzenia żydowskiego wciąż chętnie inwestowali w przemysł meblarski. Opinia publiczna pod wpływem prasy i części działaczy politycznych uznawała ich za głównych wrogów i ciemiężycieli robotników pracujących w kalwaryjskich zakładach stolarskich. Ci ostatni coraz bardziej świadomie i aktywnie walczyli o swoje prawa. W 1925 roku zaczęła działać pierwsza w Kalwarii Zebrzydowskiej komórka Polskiej Partii Socjalistycznej zorganizowana z inicjatywy zatrudnionego w przedsiębiorstwie rzeźbiarza Stanisława Jakubca. Największe w mieście zakłady meblarskie Szczepana Łojka przechodziły dość zmienne koleje losów – w części fabryki wybuchł pożar (w 1926 roku spłonęły również mniejsze zakłady Mosurskich przy ulicy 3 Maja), z drugiej strony właściciel otworzył nowy tartak. Pod koniec lat dwudziestych przedsiębiorstwo zatrudniało 150 osób. Jego wyroby znalazły się na kolejnej wystawie mebli ze sprzedażą zorganizowanej pod egidą nowo powołanego Komitetu Targów Kalwaryjskich. Niemniej wielki kryzys i kilka lat słabszej koniunktury doprowadziły w końcu Parową Fabrykę Mebli do upadku. Jej zamknięcie nie oznaczało jednak końca przemysłu meblarskiego w Kalwarii. Wręcz przeciwnie – w 1934 roku rozpoczęła się w miasteczku budowa pawilonu wystawowego Cechu Rzemieślniczego, a rok później powołano do życia spółdzielnię „Stolarz”. Ruch walki o prawa pracowników nabierał rozpędu – w 1935 roku działacz PPS Stanisław Niemiec założył Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Drzewnego i Pokrewnych Zawodów. W kolejnym roku wybuchł strajk, który już po ośmiu dniach zakończył się sporym sukcesem związkowców – robotnicy mieli od tej pory pracować w trybie ośmiogodzinnym, otrzymywać regularnie wypłaty w gotówce, zyskali również prawo do urlopu i ubezpieczenia.
W latach trzydziestych kolejnej poprawie uległo również skomunikowanie Kalwarii z najbliżej położonymi większymi ośrodkami miejskimi – od 1936 roku trzy razy dziennie kursował autobus linii Bielsko-Biała – Kęty – Wadowice – Kalwaria Zebrzydowska – Kraków. Już dwa lata wcześniej polskie władze przywróciły miejscowości prawa miejskie.
Szybki rozwój miasteczka po raz kolejny został wstrzymany przez wybuch drugiej wojny światowej. Oddziały Wehrmachtu wkroczyły do Kalwarii Zebrzydowskiej już cztery dni po ataku na Polskę. Decyzją władz okupacyjnych miejscowość znalazła się w granicach Generalnego Gubernatorstwa. Bardzo szybko miasto stało się lokalnym ośrodkiem konspiracji. Pierwsza grupa Służby Zwycięstwu Polski – organizacji przemianowanej później na Związek Walki Zbrojnej, a w 1942 roku Armię Krajową – została w Kalwarii zorganizowana już w listopadzie 1939 roku. W 1942 roku Gestapo zdekonspirowało tzw. „Grupę Jędrzejowskich” odpowiedzialną za nasłuch radiowy. Pięciu jej członków zostało straconych. W 1943 roku została zlikwidowana grupa konspiratorów zajmujących się wyrabianiem fałszywych dokumentów. W tym samym roku AK zorganizowała oddział partyzancki pod dowództwem Tadeusza Stryszowskiego „Szczerby” stacjonujący na stoku góry Żarek wśród zabudowań sanktuarium. Z rozkazu porucznika „Szczerby” zaaranżowano nową, podziemną pracownię wytwarzającą dokumenty. Latem 1943 roku z zakonspirowanych w Kalwarii i najbliższej okolicy placówek AK utworzono 12. Pułk Piechoty Armii Krajowej pod dowództwem porucznika Władysława Wojasa posługującego się pseudonimem „Dąb”. Najważniejszą akcją przeprowadzoną na terenie Kalwarii było uwolnienie z aresztu sądowego w miasteczku generała Brunona Olbrychta „Olzy” dowódcy Grupy Operacyjnej „Śląsk Cieszyński”. W czasie gdy oddział dywersyjno-sabotażowy pod dowództwem porucznika Alojzego Piekarza dokonywał ataku na areszt, żołnierze „Szczerby” dokonali ataku na stację kolejową w Stroniach, by odwrócić uwagę niemieckiej żandarmerii. W Kalwarii Zebrzydowskiej działała również konspiracja komunistyczna. Na czele komitetu obwodowego Polskiej Partii Robotniczej stanął Stanisław Niemiec – wspomniany już organizator przedwojennych związków zawodowych. Szybko powstał również Oddział Bojowy Gwardii Ludowej. Opanowanie przez gwardzistów stacji kolejowej Kalwaria – Lanckorona zapisało się w pamięci miejscowej ludności. Już w 1942 roku decyzją władz okupacyjnych wywieziono z miasta całą ludność żydowską. Większość z wysiedlonych zginęła w obozach koncentracyjnych. W przeciągu niespełna dwóch lat od rozpoczęcia wojny miasto straciło czwartą część mieszkańców. Życie codzienne płynęło w atmosferze strachu i walki o przetrwanie. Pewną pociechą w trudnych, wojennych czasach było ustanowienie w 1942 roku, decyzją metropolity krakowskiego Adama Stefana Sapiehy, parafii św. Józefa w Kalwarii Zebrzydowskiej.
Czasy powojenne wymagały od mieszkańców miasta odnalezienia się w dramatycznie odmiennych realiach – nie było to łatwe, biorąc pod uwagę, że w historii rozwoju Kalwarii szczególną rolę odegrały związki z Kościołem i pobliskim sanktuarium, z drugiej prywatna przedsiębiorczość, jedno i drugie brutalnie zwalczane przez nowe, komunistyczne władze. Zakłady kalwaryjskie zostały upaństwowione. Wznowiono „Targi Meblowe”, a już w 1948 roku meble wyprodukowane przez Spółdzielnię Stolarską „Stolarz” zdobyły złoty medal na słynnych Targach Poznańskich. Wciąż funkcjonowała kalwaryjska szkoła stolarska, choć nazwy instytucji i jej status w systemie edukacji ulegały zmianom (od 1950 roku działała jako dwuletnie Państwowe Liceum Przemysłu Drzewnego I stopnia, od 1952 jako placówka resortowa Ministerstwa Przemysłu Drobnego i Rzemiosła pod nazwą „Zasadnicza Szkoła Drzewna”, w 1957 roku otrzymała rangę trzyletniej zasadniczej szkoły zawodowej, a w połowie lat sześćdziesiątych otwarto przy niej także pięcioletnie technikum meblarskie).
Warto również wspomnieć, że już pod koniec 1946 roku zapadła decyzja o poszerzeniu granic miasta, które po wejściu rozporządzenia w życie (najprawdopodobniej w 1950 roku) obejmowały również część pobliskich Zebrzydowic i Brodów oraz przysiółek Czerna aż do granic Barwałdu Górnego. U progu lat sześćdziesiątych w Kalwarii Zebrzydowskiej mieszkało 3826 osób. Spis powszechny przeprowadzony dekadę później wykazał już 4122 mieszkańców. W okresie PRL struktura zatrudnienia mieszkańców była charakterystyczna dla niewielkich ośrodków miejskich – wprawdzie połowa ludności była zatrudniona w rzemiośle i przemyśle, druga jednak czerpała dochody z rolnictwa. Stopniowo rozwijała się infrastruktura miasteczka – pod koniec lat siedemdziesiątych oddano do użytku pierwsze dwa bloki mieszkalne, jeszcze w poprzedniej dekadzie powstał nowy budynek szkoły podstawowej, a w 1978 roku rozpoczęto wznoszenie Domu Rzemiosł.
Sanktuarium kalwaryjskie odegrało szczególną rolę w życiu Karola Wojtyły, który już jako dziecko, później student, wreszcie przez cały okres posługi kapłańskiej czuł się związany z lokalnym kultem maryjnym i często oddawał się medytacjom na kalwaryjskich dróżkach. Wielokrotnie podkreślał w bardzo osobistych relacjach rolę Kalwarii w swoim rozwoju duchowym. Już podczas pierwszej wizyty papieża w ojczyźnie w 1979 roku sanktuarium znalazło się na trasie papieskiej pielgrzymki. Wizyta Jana Pawła II była dla wielu mieszkańców miasta doświadczeniem szczególnej wagi. Papież przybył do Kalwarii po raz drugi w 2002 roku, a w maju 2006 roku śladami poprzednika podążył Benedykt XVI. Poprowadzenie przez Kalwarię szlaku papieskiego wpłynęło na zwiększenie ruchu pielgrzymkowego. Do miasta i kalwaryjskiego sanktuarium przybywają jednak nie tylko poszukujący doświadczeń duchowych pątnicy, ale również turyści pragnący podziwiać unikatowe walory historyczno-artystyczne kalwaryjskiego założenia. Zainteresowanie tym niezwykłym zespołem obiektów sakralnych wspaniale wpisanym w naturalny krajobraz wzrosło po umieszczeniu bazyliki Matki Boskiej Anielskiej, klasztoru i kalwaryjskich dróżek na Liście Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO w 1999 roku.

Kalendarium

1
1325

W tym roku parafia św. Mikołaja Archanioła w Zebrzydowicach była po raz pierwszy wzmiankowana.

2
1597

Hieronim Strzała współpracownik Mikołaja Zebrzydowskiego przywiózł z pielgrzymki do Jerozolimy model kościoła Ukrzyżowania i Grobu Chrystusa a także opis Jerozolimy za czasów Chrystusa. Prawdopodobnie te przedmioty były inspiracją do założenia pierwszego na ziemiach polskich sanktuarium pasyjnego.

3
1602

Mikołaj zebrzydowski ofiarował bernardynom ziemię za srokach góry Żarek.

4
02.08.1603

Rozpoczęto budowę kościoła na górze Żarek i sanktuarium pasyjnego. W budowie brali udział Giovanni Maria Bernardoni, Paweł Baudarth, Szczęsny Żebrowski.

5
1605

Jan Zebrzydowski przywiózł z Rzymu, od papieża Klemensa VII, przywilej odpustów zupełnych dla pielgrzymów odwiedzających kaplice św. Krzyża (kościół Ukrzyżowania) na górze Żarek

6
17 wiek

Mikołaj Zebrzydowski ufundował na stokach góry Żarek sanktuarium Męki Pańskiej.

7
1609

Ukończono budowę przyklasztornego kościoła Matki Boskiej Anielskiej, zaprojektowany przez Jana Marię Bernardoniego.

8
1609

Biskup krakowski Piotr Tylicki poświęcił kościół konwentualny św. Anny a bratanek Mikołaja – Jan otrzymał świecenia kapłańskie.

9
1611

Zmarł bratanek Mikołaja – Jan.

10
17 wiek

Na dróżki Kalwaryjskie przybili Adam Wacław książę cieszyński, Barbara z Wiśnicza Lubomirska, panowie i duchowieństwo węgierskie.

11
1617

Mikołaj Zebrzydowski założył w pobliżu drogi prowadzącej do klasztoru miasto Zebrzydów (późniejsza Kalwaria Zebrzydowska). Zebrzydów należał do okręgu parafialnego pobliskich Zebrzydowic.

12
17 wiek

Sprowadzono z Rzymu figurę Matki Boskiej wykonanej pod koniec XVI wieku. Umieszczono ją w kaplicy zamkowej a następnie przekazano do kościoła bernardynów.

13
1621

Królewicz Władysław przybył aby dziękować Matce Bożej Kalwaryjskiej za odniesione zwycięstwo nad Turkami.

14
1623

Zmarł Mikołaj Zebrzydowski. Dziedzicem włości został Jan Zebrzydowski.

15
1623

Jan Zebrzydowski przekazał bernardynom obszar góry Żarek i 8 tysięcy złotych.

16
1631

Dokonano lokacji miejscowości. Określono prawa i obowiązki mieszczan.

17
1633

Bracia Władysław IV, Kazimierz i Aleksander wraz ze swymi senatorami odprawili pielgrzymkę na górze Żarek.

18
25.07.1640

Dokonano trzeciej lokacji miejscowości. Ustalono wtenczas zasady rodzaju zabudowy, która mogła w przyszłości powstać oraz zakazano osiedlania się w miasteczku innowiercom. Miejscowość uzyskała herb i zaczęła funkcjonować pod nowa nazwą „Nowy Zebrzydów”.

19
1641

Do świątyni bernardynów trafił obraz Matki Boskiej Płaczącej.

20
1642

Zmarł Jan Zebrzydowski.

21
1642

Nowym właścicielem włości został Franciszek, kasztelan lubelski.

22
1655

W czasie potopu szwedzkiego wojska szwedzkie zrabowały klasztor i zagarnęły kościelne skarby.

23
1667

Zmarł Michał Zebrzydowski. Włości znalazły się w rękach męża jego córki Anny – Jana Karola Czartoryskiego.

24
17 wiek

Po potopie szwedzkim na rynku Zebrzydowa postawiono drewnianą kaplice pod wezwaniem św. Józefa.

25
1700

Założono szpital ubogich. Działał on również w XIX wieku.

26
1715

Podczas pożaru spłonęła kaplica św. Józefa z Zebrzydowie. Udało się jedynie uratować obraz patrona i przekazano go bernardynom.

27
18 wiek

Józef Czartoryski dokonał ponownej lokacji miasteczka.

28
od 1729 do 1731

Trwały prace nad budową pałacu Czartoryskich.

29
1769

Liczba mieszkańców wynosiła 1120 osób.

30
1772

Kalwarię odwiedził austriacki cesarz Józef II.

31
1773

W miejscu spalonej kapliczki wzniesiono nową kaplice poświęconą św. Janowi Nepomucenowi.

32
1786

W miejscowości działało 50 majstrów stolarskich.

33
1800

W miasteczku mieszkało 893 osób wyznania rzymskokatolickiego.

34
1817

Kalwarię odwiedził austriacki cesarz Franciszek I.

35
1835

Nowym właścicielem Kalwarii został Jan Kanty Brandys.

36
1848

Został zniesiony dotychczasowy zakaz osiedlania się w mieście innowierców. Na tereny Kalwarii przybywała ludność żydowska.

37
od 1860 do 1873

Zmieniono nazwę ulicy „Ku Klasztorowi” na „3 Maja” oraz „Zebrzydowska” na „Adama Mickiewicza”

38
1872

Miasteczko leżało w granicach Austrii Habsburgów. W tym czasie otrzymało nazwę Kalwaria (ale jeszcze bez przydomka „Zebrzydowska”).

39
1887

W Zebrzydowie powołano komitet do budowy pierwszego kościoła w tej miejscowości. Ludzie coraz bardziej pragnęli odrębnej własnej świątyni. Na czele komitetu stanął zebrzydowicki proboszcz - Ignacy Zapałowicz, zastępcą był burmistrz Zebrzydowa Józef Kossowski. Próby budowy kościoła nie doszły do skutku.

40
1887

Utworzono Stowarzyszenie Zjednoczonych Rękodzielników.

41
1890

Miejscowość zaczęła funkcjonować pod nazwa Kalwaria Zebrzydowska.

42
1896

Założono Krajowa Szkołę Stolarską

43
1896

Władze zdecydowały o odebraniu Kalwarii Zebrzydowskiej praw miejskich.

44
19 wiek

W Kalwarii działała komora cena dla Bochni. Wybudowano także trakt środkowo galicyjski z Lwowa do Białej przebiegający przez Kalwarię.

45
1897

Powołano kolejny komitet do budowy świątyni. Na czele stał proboszcz parafii św. Mikołaja Archanioła w Zebrzydowicach – Wojciech Janas. Zastępcą był burmistrz Zebrzydowa – Józef Kossowski a sekretarzem i skarbnikiem był Jan Modelski.

46
1897

Powołano Towarzystwo Stolarzy.

47
1897

Doszło do antyżydowskich wystąpień.

48
19 wiek

Wybudowano linie kolejową z Krakowa do Suchej Beskidzkiej Zakopanego. Tory poprowadzono przez Kalwarię. Powstała tam stacja kolejowa.

49
19 wiek

Powstała Parowa Fabryka Mebli, której właścicielem był Szczepan Łojek. Zaczęło również działać Towarzystwo Oszczędności i Pożyczek.

50
15.05.1902

Komitet zwrócił się do biskupa o pozwolenie na budowę świątyni. Otrzymano pozytywną odpowiedz.

51
07.1902

Ksiądz Wojciech Janas uroczyście poświęcił rozpoczęcie prac budowlanych nad kościołem.

52
20 wiek

Funkcjonowała w Kalwarii czteroklasowa szkoła ludowa, która została przekształcona w siedmioklasową i otrzymała dodatkowy budynek z nowymi salami lekcyjnymi.

53
od 1904 do 1905

Władze austriackie zbudowały piętrowy budynek dla sądu, notariatu, urzędu hipotecznego i wydziału podatkowego oraz odrębny budynek dla aresztu sądowego.

54
1904

Zakończono budowę nowego budynku i hali maszyn Krajowej Szkoły Stolarskiej.

55
1905

Zakończono budowę skromnego kościółka pod wezwaniem św. Józefa. Pracami kierował Ludwik Dziedzic z Wadowic oraz Stanisław Słowik z Zebrzydowa (Kalwarii). Pomimo wzniesienia świątyni miejscowość nadal pozostawała w obrębie parafii zebrzydowickiej pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Nie powołano oddzielnej parafii.

56
1907

Otwarto Bank Spółdzielczy.

57
1911

Rozpoczęto budowę siedziby Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”.

58
20 wiek

Kuria krakowska ustanowiła dla kościoła w Kalwarii (Zebrzydów) funkcję rektora. Od tej pory każdy kolejny duchowny pracujący w kalwaryjskiej szkole ludowej jako katecheta posiadał ten tytuł.

59
1914

Z inicjatywy Wydziału Krajowego we Lwowie w Kalwarii zorganizowano po raz pierwszy wystawę i targi mebli.

60
1915

W Kalwarii wybuchł pożar. Spłonęło wtenczas większość drewnianej zabudowy miasta.

61
1916

Otworzono szpital wojskowy.

62
1919

Wznowiono działalność, upadłego pięć lat wcześniej, Towarzystwa Stolarskiego ale pod nazwą Spółki Stolarskiej z ograniczoną odpowiedzialnością.

63
20 wiek

Jedną czwartą mieszkańców Kalwarii była ludność żydowska.

64
1925

Zaczęła działać w Kalwarii pierwsza komórka Polskiej Partii Socjalistycznej z inicjatywy Stanisława Jakubca.

65
1926

Spłonął zakład meblarski Mosurskich.

66
20 wiek

W części fabryki zakładów meblarskich Szczepana Łojka wybuchł pożar ale przedsiębiorca mniej więcej w niedalekim odstępie czasowym otworzył nowy tartak.

67
1927

Konsekrowano kościół w nowej, okazalszej formie po rozbudowaniu świątyni. Uzyskano pozwolenie na sprawowanie sakramentów w kościele. Jedynie błogosławieństwa małżeństw mogły się odbywać po uzyskaniu zgody od proboszcza z parafii św. Michała Archanioła z Zebrzydowic.

68
18.11.1928

Rektorem i katechetą w Kalwarii był ksiądz Jan Sidełko. Zainicjował on budowę Domu Kościelnego.

69
1934

Władze polskie przywróciły miastu prawa miejskie.

70
1934

Rozpoczęto budowę pawilonu wystawowego Cechu Rzemieślniczego.

71
1935

Powstała Spółdzielnia „Stolarz”.

72
1935

Stanisław Niemiec założył Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu Drzewnego i Pokrewnych Zawodów.

73
1936

Wybuchł strajk, który został stłumiony po 8 dniach i zakończył się sukcesem związkowców.

74
1936

W Kalwarii trzy razy dziennie kursował autobus linii Bielsko Biała-Kety-Wadowice-Kalwaria Zebrzydowska-Kraków.

75
11.1939

W Kalwarii zorganizowano pierwszą grupę Służby Zwycięstwu Polski (potem przekształcono na Związek Walki Zbrojnej a następnie w Armie Krajową).

76
11.1942

Gestapo zdekonspirowało „Grupę Jędrzejowskich” odpowiedzialną za nasłuch radiowy.

77
20 wiek

Kalwaria odzyskała utracone wcześniej prawa miejskie. Dodatkowo arcybiskup Adam Sapieha wydał dekret o erygowaniu w mieście parafii św. Józefa podkreślając zaangażowanie miejscowej ludności w budowie i uposażaniu kościoła. Jako szczególnie zasłużony został przywołany adwokat dr Ignacy Wielgus.

78
20 wiek

Pomimo otrzymania zgody od arcybiskupa na utworzenie oddzielnej parafii w Zebrzydowie, nie zgodził się na to proboszcza sąsiedniej parafii św. Michała Archanioła w Zebrzydowicach – ksiądz Józef Nieć. W efekcie kuria wstrzymała się ze swą decyzją o odrębnej parafii, aż do śmierci tegoż proboszcza.

79
20 wiek

Władze okupacyjne zadecydowały aby Kalwaria Zebrzydowska znalazła się w granicach Generalnego Gubernatorstwa.

80
15.09.1942

Zmarł ksiądz Nieć, proboszcz sąsiedniej parafii. Po jego śmierci na stanowisko proboszcza nowej parafii św. Józefa w Zebrzydowie (Kalwaria) obsadzono księdza Jana Sidełko. Dom Kościelny przemianowano na Dom Parafialny.

81
1942

Władze okupacyjne nakazały wywóz z miasta ludności żydowskiej.

82
1943

Zlikwidowano grupę konspiracyjną zajmującą się wyrabianiem fałszywych dokumentów.

83
1943

AK zorganizowało oddział partyzancki pod dowództwem Tadeusza Stryszowskiego „Szczerby”. Oddział stacjonował na stoku góry Żarek.

84
1943

Z zakonspirowanych placówek AK w Kalwarii i okolic utworzono 12. Pułk Piechoty Armii Krajowej pod dowództwem porucznika Władysława Wojasa pseudonim „Dąb”.

85
20 wiek

Z rozkazu porucznika „Szczerby” zaaranżowano nową, podziemną pracownie wyrabiającą fałszywe dokumenty.

86
20 wiek

W Kalwarii Zebrzydowskiej działał komitet obwodowy Polskiej Partii Robotniczej z Stanisławem Niemcem na czele. Powstał również Oddział Bojowy Gwardii Ludowej.

87
20 wiek

Do najważniejszych akcji przeprowadzonych na terenie Kalwarii należy uwolnieni z aresztu sądowego w miasteczku generała Brunona Olbrychta „Olzy” dowódcy Grupy Operacyjnej „Śląsk Cieszyński”. W czasie gdy oddział porucznika Alojzego Piekarza dokonywał odbicia więźnia, żołnierze „Szczerby” dokonali ataku na stacje kolejową w Stroniach w celu odwrócenia uwagi niemieckiej żandarmerii.

88
1943

Przeniesiono księdza Jana Sidełko do Sułkowic a na nowym proboszczem został Józef Zwardoń.

89
od 1945 do 1980

Proboszczem Kalwarii Zebrzydowskiej został ksiądz Stanisław Szlachta.

90
1948

Meble wyprodukowane przez Spółdzielnię Stolarską „Stolarz” zostały nagrodzone złotym medalem na Targach Poznańskich.

91
1950

Kalwaryjska Szkoła Stolarska zaczęła funkcjonować jako dwuletnie Państwowe Liceum Przemysłu Drzewnego I stopnia.

92
1952

Dwuletnie Państwowe Liceum Przemysłu Drzewnego I stopnia przemianowano na placówkę resortową Ministerstwa Przemysłu Drobnego i Rzemiosła działającą pod nazwą „Zasadnicza Szkoła Drzewna”.

93
16.04.1956

Oddano do użytku cmentarz parafialny.

94
1957

Zasadnicza Szkoła Drzewna otrzymała rangę trzyletniej zasadniczej szkoły zawodowej.

95
1957

Z cmentarza w Zebrzydowicach zebrano do urny prochy które następnie złożono w mogile na terenie nowej kalwaryjskiej nekropolii. Był to symboliczny pochówek zmarłych przodków z parafii św. Józefa w rodzinnym mieście.

96
20 wiek

Przy Zasadniczej Szkole Drzewnej otworzono pięcioletnie technikum meblarskie.

97
1971

Ksiądz Szlachta został dziekanem dekanatu kalwaryjskiego utworzony przez biskupa metropolitę Karola Wojtyłę.

98
1978

Rozpoczęto budowę Domu Rzemiosł.

99
1979

Pierwsza pielgrzymka Jana Pawła II w Polsce Ojciec Święty odwiedził Kalwarię Zebrzydowską.

100
20 wiek

W Kalwarii mieszkało 3826 osób.

101
20 wiek

Powstał nowy budynek szkoły podstawowej.

102
20 wiek

W Kalwarii mieszkało 4122 osób.

103
20 wiek

W Kalwarii mieszkało 4122 osób.

104
20 wiek

Oddano do użytku pierwsze dwa bloki mieszkalne.

105
1986

Proboszczem przez kilka miesięcy był ksiądz Tadeusz Pokrzycki.

106
od 1980 do 1986

Funkcje proboszcza objął ksiądz Józef Kapcia.

107
od 1986 do 2007

Proboszczem był Stanisław Dziedzic.

108
1999

Umieszczono Bazylikę Matki Bożej Anielskiej, klasztor i dróżki kalwaryjskie na Liście Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

109
2002

Podczas pielgrzymki do Polski Jan Paweł II odwiedził Kalwarię Zebrzydowską.

110
2006

Podczas pielgrzymki do Polski Benedykt XVI odwiedził Kalwarię Zebrzydowską.

111
2007

Proboszczem został ksiądz Wiesław Cygan a ksiądz Dziedzic pozostał na plebanii jako rezydent.

112
31.07.2016

Obraz Matki Boskiej Kalwaryjskiej przewieziono do Krakowa na czas Światowych Dni Młodzieży. Na początku obraz przebywał u krakowskich Bernardynów a następnie przetransportowano go na spotkanie z papieżem Franciszkiem.

Bibliografia

Łepkowski Józef, "Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa", Kraków 1863 , s. 41-41
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 3", Warszawa 1882
Siemionow Aleksy, "Ziemia wadowicka. Monografia turystyczno-krajoznawcza", 1984
Wyczawski Hieronim Eugeniusz, "Kalwaria Zebrzydowska. Historia klasztoru Bernardynów i kalwaryjskich dróżek", Kalwaria Zebrzydowska 2006

Jak cytować?

Emilia Karpacz, "Kalwaria Zebrzydowska", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/kalwaria-zebrzydowska

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności