Szaty i odznaki liturgiczne oraz stroje chórowe w ikonografii

Aparaty kościelne to grupy przedmiotów, które przeznaczone są do celów liturgicznych. Zaliczają się do nich elementy stanowiące urządzenie ołtarza (ozdoby ołtarza), naczynia liturgiczne, odznaki liturgiczne (elementy przysługujące duchownym w zależności od funkcji i godności) oraz paramenty (bielizna kielichowa i ołtarzowa, szaty liturgiczne oraz inne tj. baldachimy, chorągwie, antepedia, zasłony, itp.). Do tej ostatniej grupy należą przedmioty wykonane z tkanin, a więc sacra indumenta (święte okrycia) i sacra paramenta (święte szaty), które są tematem niniejszego scenariusza.

 

Szaty liturgiczne noszone są przez kapłana w czasie sprawowanych przez niego obrzędów i liturgii, w przeciwieństwie do strojów chórowych. Te ostatnie noszone są przez duchownych podczas liturgii, w której jedynie uczestniczą (nie odprawiają jej). Forma i nazewnictwo szat liturgicznych wywodzą się z elementów starożytnego ubioru codziennego. Specjalny strój kapłana, służący do sprawowania obrzędów religijnych pojawił się w epoce konstantyńskiej (przełom III i IV w.), a ukształtowany został w oparciu o ówczesny ubiór i odznaczenia urzędników dworskich. Odrębność stroju liturgicznego od świeckiego zaczęła być widoczna na przestrzeni kolejnych wieków, ponieważ ten pierwszy pozostawał niezmienny, podczas gdy drugi wyszedł z powszechnego użycia. Szaty należące do ubioru liturgicznego z czasem stawały się coraz bardziej ozdobne, przy czym ich kolorystyka była dowolna, zależna od tkaniny. W IX wieku wprowadzono zwyczaj ich święcenia. Na przełomie XII i XIII wieku ukształtowane były już poszczególne elementy stroju liturgicznego oraz zasady stosowania szat i kodyfikacja ich kolorów. Istotny wpływ na przemiany w zakresie paramentyki, w tym szat liturgicznych, miały uchwały Soboru Trydenckiego (1545-1563). Szczegółowe wytyczne względem ich formy i dekoracji zawierał traktat Karola Boromeusza (Instructiones fabricae et supellectilis ecclesiasticae libri II, 1577). W XIX wieku pojawiły się postulaty mające na celu przywrócenie szatom form średniowiecznych, które ostatecznie nie były sankcjonowane. Ostatnie zmiany i kodyfikacje w tym zakresie zaprowadził Sobór Watykański II (1962-1965), który wprowadził reformę liturgiczną.

Humerał (łac. humerale, humerus – ramię, barki) – lniany, prostokątny kawałek materiału (chusta) nakładany na ramiona i szyję, w górnych rogach ma przyszyte taśmy, służące do obwiązania się nimi wokół korpusu przez skrzyżowanie ich na piersi. Brzeg materiału przylegający do szyi dekorowany jest parurą (dekoracyjny pas materii). Humerał pełnił funkcję praktyczną, gdyż chronił szyję od zimna, jak również osłaniał ornat wykonany z drogocennego materiału od zabrudzeń i potu. Sobór Watykański II zniósł konieczność stosowania humerału. Symbolika humerału to siła i ciężar uczynków, które noszone są na ramionach; a także przyłbica zbawienia, czyli duchowa ochrona przed zakusami szatana.

Alba (łac. alba – biała; tunica alba) – nazwa pochodzi od jej koloru. Jest to biała, lniana, długa i luźna szata. Przy krawędzi rękawów i przy dolnym brzegu ozdabiana haftem, parurą, od XVI wieku również koronką, a w późniejszych wiekach zdobiona także perłami, blaszkami, haftami (np. herby fundatorów) i tiulem. Alba nakładana jest na humerał. Pierwotnie mógł ją nosić jedynie kapłan, później również diakon, subdiakon i asysta. Symbolika – biel alby oznacza czystość, niewinność.

Pasek lub sznur (łac. cingulum) – wykonany z lnu, czasem też jedwabiu lub wełny. Jest to sznur lub pas stosowany do przepasywania alby, sutanny lub habitu. Symbolika paska – wstrzemięźliwość, powściągliwość.

Komża (łac. cotta) – najczęściej wykonywana z płótna lnianego, ale i z tkaniny bawełnianej. Jest to biała, luźna i fałdowana szata z otworem na głowę, sięgająca kolan, z długimi rękawami, obszyta przy krawędziach ozdobną koronką. Komża do XV wieku była długa, sięgająca ziemi, od XVI wieku miała długość do kolan, tak jak dzisiejsza. Zakładana jest na albę lub sutannę. Kapłan nosił ją przy niektórych czynnościach liturgicznych, do których nie była używana alba, np. podczas pogrzebów lub przy udzielania sakramentów. Odmianą komży jest rokieta (patrz cz. IV). Symbolika komży jest taka jak alby.

Ornat (łac. ornatus – strój, ubiór; ornare – ozdabiać) – szata mszalna, szata wierzchnia używana do sprawowania liturgii. Wygląd ornatu wywodzi się od starożytnego płaszcza podróżnego - planeta, paenula, który miał formę koła i był wkładany przez otwór na głowę. Krój i dekoracja ornatu przeszły znaczną ewolucję formy. Najstarsze szaty wykrajane były z półkola i zszywane z przodu, miały otwór na głowę i sięgały do stóp, obszywane były też taśmami. Od XII wieku boki stawały się coraz krótsze (dla swobodnego ruchu rąk), przy czym przód i tył nadal pozostawał długi. Dalsze przemiany kroju ornatu polegały na skracaniu jego boków oraz tkaniny z przodu i z tyłu. W związku z tym od XIII do XV wieku występowały szaty o dzwonowatej (kloszowej) formie. Ornaty posiadały ozdobny pas z przodu i z tyłu, zwany kolumną (pretekstą od łac. praetexta - obramowanie), której forma również ulegała zmianie. W najstarszych ornatach preteksta stanowiła wąski pas z przodu i z tyłu. W średniowieczu wąska kolumna przyjmowała kształt krzyża łacińskiego lub widlastego (o ramionach ukośnie wzniesionych w górę; w formie gr. ypsylonu - „Υ”), z czasem jednak stawała się coraz szersza i bardziej zdobiona. Od XV wieku ornaty stawały się coraz węższe, boki przyjęły ostatecznie szerokość ramion, przez co nie ograniczały swobody ruchu rąk. Zmieniał się również wykrój przedniej i tylnej części szaty, z których ta pierwsza stała się węższa, a druga – szersza. Ornaty gotyckie miały często szeroką pretekstę krzyżową na plecach, która była bogato zdobiona haftami. Po soborze trydenckim, u schyłku XVI wieku pojawił się tzw. boromeuszowski typ ornatu, który był znacznie szerszy niż ramiona, opadając na nie, a tkanina z przodu i z tyłu delikatnie zwężała się ku dołowi. Zdobiony był szeroką, krzyżową pretekstą. Od XVII wieku przez niemal cały okres baroku bardzo popularne były tzw. ornaty skrzypcowe. Ten typ szaty skrojony był na szerokość ramion, tylna część miała formę prostokątną o zaokrąglonych rogach, przednia zaś była krótsza i mocno wycięta w partii piersi, przyjmując wklęsło-wypukłą formę, szerszą u dołu (przypominającą kształtem skrzypce, basetlę, gruszkę). Preteksta przyjmowała kształt krzyża lub prostego pasa, wykonywana była zazwyczaj z innego materiału niż boki i była bogato zdobiona haftami, aplikacjami, herbami fundatorów itp. Ornaty te pod tkaniną były przywiązywane do korpusu za pomocą tasiemek. W tym czasie występowały również inne odmiany tej szaty, jak chociażby ornaty tzw. rzymskie, których preteksta z tyłu miała formę prostego pasa, z przodu zaś krzyża w kształcie litery „T”. W XIX wieku w ramach nurtu odnowy w paramentyce, starano się o przywrócenie szatom średniowiecznych form oraz o nadanie ich dekoracji symboliki eucharystycznej. Wymienione wyżej różne formy ornatu z powodzeniem występowały przez kolejne stulecia, aż do reformy Soboru Watykańskiego II. Symbolika ornatu – okrycie najwyższą cnotą - miłością; niewinność.

Stuła (łac. stola) – przyjmuje formę wstęgi zakładanej na ramiona, rozszerzającej się na końcach z wyhaftowanymi krzyżykami. Szata ta wywodzi się od elementu stroju urzędników cesarskich w rodzaju chusty (orarium), który służył do ochrony i zasłaniania ust. W średniowieczu stuły były długie, po założeniu na ramiona sięgały do ziemi. W późniejszym czasie je skracano, aby sięgały do kolan. Ich zakończenia zwane paletkami (patkami) zaczęto akcentować poprzez dzwonowate lub rombowe rozszerzenie i dekorację. W nowożytności stuły wykonywano z tych samych materiałów i kolorów liturgicznych co ornat, podszywano je jedwabiem, zakańczano frędzlami oraz dekorowano symbolami chrześcijańskimi. W XVII i XVIII wieku paletki zaczęto znacznie rozszerzać, obszywać je galonem (dekoracyjna taśma). W tym czasie dołączono nowy element w postaci kołnierzyka (obszycie z białego płótna), zwanego wyłożką, który miał za zadanie ochraniać materiał od potu. Stuła była pierwotnie oznaką święceń biskupa, prezbitera i diakona. Diakon nosił stułę przewieszoną diagonalnie przez lewe ramię, a prezbiter i biskup zarzuconą na ramiona i opadającą na pierś. Dawniej prezbiterzy nosili stułę skrzyżowaną na piersi, biskupi zaś opadającą z przodu, wzdłuż ciała. Po Soborze Trydenckim sposób noszenia był uwarunkowany czynnościami liturgicznymi. Do mszy kapłan zakładał stułę na albę, krzyżował ją na piersi i przewiązywał cingulum, na nie nakładał ornat. Podczas udzielania sakramentów na komżę zakładano stułę, która opadała na pierś. Sobór Watykański II wprowadził zmiany w tym zakresie. Symbolika stuły – jarzmo służby Bożej, wyrażające się poprzez powinności przyjęte w dniu święceń kapłańskich.

Manipularz (łac. mappula – mała chustka, wstęga; łac. manipulus – garść, wiązka) – pas tkaniny, wyglądem przypominający stułę, lecz znacznie krótszy od niej, ozdobiony na środku krzyżykiem, wykonany w kolorze szat liturgicznych, zakładany na lewe przedramię. Manipularz wywodzi się od chustki noszonej w ręku lub na przegubie przez dostojników rzymskich, służącej do ocierania potu lub dawania znaków. Jako szata liturgiczna manipularz stosowany był zapewne w V-VII wieku w postaci białej chusty. W XI-XII wieku jego forma ewoluowała w wąski pas zakończony frędzlą. W średniowieczu manipularze były dłuższe, o rozszerzających się dzwonowato końcach oraz bogato zdobione. Wówczas też przyjęło się nosić je na lewym przedramieniu podczas liturgii. W okresie nowożytnym manipularz miał krótszą formę zakończoną paletką rozszerzającą się dzwonowato, bądź przyjmującą kształt rombu. Zdobiony był w trzech miejscach krzyżykiem i był wiązany, bądź zszywany ponad paletkami. Manipularz był uroczyście przekazywany przez biskupa w czasie święceń kapłańskich. Mógł go nosić biskup, diakon i subdiakon w czasie liturgii. Przez każdego z nich zakładany był odpowiednio do ornatu, dalmatyki i tuniceli. Od 1970 roku manipularzy nie używa się podczas liturgii. Symbolika manipularza – pokuta, trud i dobre uczynki, które towarzyszą posłudze kapłańskiej, w nawiązaniu do pierwotnej funkcji chusty – ocierania potu i łez. W warstwie alegorycznej manipularz utożsamiano z Narzędziami Męki Pańskiej jako symbol kajdan, którymi skuto ręce Chrystusa, kiedy go pojmano przed Męką oraz jako znak powrozów, na których prowadzono Zbawiciela na Golgotę.

 

Kapa (pluwiał, cappa; łac. pluviale - płaszcz od deszczu; łac. capere – obejmować) – wierzchnie okrycie liturgiczne, przyjmujące formę peleryny wykrojonej z półkola, sięgającej stóp, zapinanej pod szyją. Jest to dodatkowy parament kapłański i uroczysty strój biskupi. Kapa wywodzi się od długiego płaszcza z kapturem, rozciętego z przodu, chroniącego przed deszczem. Jako szata liturgiczna pojawiła się w VIII-IX wieku. Kapę zakładał kapłan podczas liturgii innych niż msza i na czas sprawowania sakramentów udzielanych poza mszą, odprawianych często na zewnątrz, choćby w czasie procesji, pogrzebów itp. Forma kapy przez wieki nie ulegała zmianom. Była to długa peleryna, sięgająca stóp, rozcięta z przodu, zapinana pod szyją klamrą, jej przednia krawędź (wokół szyi i rozcięcia z przodu) obwiedziona była pretekstą, a więc szerokim pasem z innego materiału, z tyłu (na plecach) znajdował się półkolisty i płaski fragment materiału (obwiedziony frędzlą, dekorowany haftem), zwany kapturem, gdyż stanowił pozostałość kaptura z płaszcza, na którym był wzorowany. Symbolika kapy zbliżona jest do symboliki ornatu – płaszcz chrześcijańskiej miłości.

Dalmatyka (łac. dalmatica – dalmatyńska [szata]) - wierzchni i uroczysty strój noszony przez diakonów, zakładany na humerał, albę i pasek, obok manipularza. Dalmatyka to również strój pontyfikalny biskupa (patrz cz. III). Szata ta wywodzi się od świeckiego stroju noszonego w Dalmacji, który później popularny był w całym Cesarstwie Rzymskim. Jako szata liturgiczna stosowana jest od IV-V wieku, kiedy wyszła z użycia jako strój świecki. Pierwotnie była to luźna szata sporządzona z białej tkaniny, z długimi rękawami, sięgająca stóp, po rozłożeniu przyjmująca kształt litery „T”, z przodu i z tyłu ozdobiona dwoma pionowymi, purpurowymi pasami zwanymi clavi (łac. clavus - obwódka tuniki lub togi). W średniowieczu dalmatyka przybrała znacznie krótszą formę, z rozciętymi bokami i rękawami, które wiązano za pomocą wstążek, krawędzie zaś obwiedzione były galonem. Od XII wieku szaty te wykonywano w kolorach liturgicznych, z drogich materiałów i zdobiono haftem. W czasach nowożytnych dalmatyki dalej skracano, były też rozszerzane ku dołowi i w partiach rękawów. Szaty zdobiono galonem na kształt clavi lub wydzielano taśmą prostokątne pole – tabulae. W XX wieku powrócono do wyglądu dalmatyki z okresu wczesnochrześcijańskiego. Symbolika dalmatyki – radosny, odświętny charakter; szata radości.

Tunicela (łac. tunicella, czyli mała tunika) – wierzchnia i uroczysta szata noszona przez subdiakonów, zakładana na humerał, albę i pasek, obok manipularza. Tunicela to również strój pontyfikalny biskupa (patrz cz. III). Wywodzi się od rzymskiej tuniki. Krojem przypominała dalmatykę, ale miała węższe i krótsze rękawy oraz nie była zdobiona. Pierwotnie szatą liturgiczną subdiakonów była alba, przewiązana paskiem. Po Edykcie mediolańskim (IV w.) alba została zastąpiona przez tunicelę. Od XII wieku tunicela były szyta w kolorach odpowiednich do okresu liturgicznego oraz zdobiona pasami (clavi). W celu zmniejszenia ciężaru szat wykonywano ją z lekkich materiałów. Wyglądem przypominała dalmatykę, od której odróżniał ją brak rozcięć po bokach. Od 1972 roku wraz ze zniesieniem subdiakonatu nie używa się już tuniceli. Jej symbolika jest taka, jak dalmatyki.

Manipularz diakona, subdiakona – (patrz cz. I) jest taki sam jak manipularz kapłański. Nie używa się w liturgii od 1970 roku.

 

Pastorał (łac. pastorale – laska pasterska) – oznaka jurysdykcji kościelnej i pasterskiej biskupa oraz opata i ksieni. Ma kształt wysokiej laski zakończonej spiralnie krzywaśnią (z łac. curvatura). Dawniej do pastorału przywiązywano małą chustkę (velum), która służyła do ocierania rąk lub wstęgę (pannisellus), która była oznaką pełnienia przez biskupa funkcji opata komendatoryjnego. Papież używa pastorału prostego w postaci laski zakończonej krzyżem, zwanego ferulą. Znaczenie pastorału wywodzi się z Biblii. Otrzymaną od Boga laską pasterską, tzw. laską Boga, Mojżesz posługiwał się, gdy czynił cuda. Była również oznaką mocy Bożej posiadanej przez proroków i kapłanów. Jezus podczas rozesłania apostołów kazał im zabrać tylko laskę jako symbol wędrowania w wierze. W kościele zachodnim pastorał ma kształt laski, przybierającej u góry formę kwitnącej gałęzi (krzywaśń) w nawiązaniu do kwitnącej laski Aarona. Zgodnie z tradycją biskupi mogą używać pastorału jedynie w swojej diecezji, kardynałowie w Rzymie oraz w swoich kościołach tytularnych, a opaci jedynie w klasztorze. Z pastorałem w ręku biskup udziela błogosławieństwa, sakramentów, dokonuje konsekracji itp. Symbolika elementów pastorału: górna część (zw. krzywaśnią) – to troska pasterska biskupa o wiernych i przygarnianie błądzących; część środkowa (canna, fistula, podpora) – oznacza służbę biskupa w umacnianiu w wierze; dolna część z ostrym zakończeniem – obowiązek biskupa do napominania podwładnych. Pastorał jest symbolem siły, władzy i wiary.

Pektorał (łac. pectorale) – ozdobny krzyż noszony na piersi, zawieszony na łańcuchu lub jedwabnym sznurze (barwa ma znaczenie hierarchiczne – sznur czerwono-złoty dla kardynałów, zielono-złoty dla biskupów, fioletowy – protonotariuszy, czarno-złoty – kanoników i opatów). Do Soboru Watykańskiego II w pektorałach umieszczano relikwie (najczęściej drzewa Krzyża Świętego). Pektorał zakładany jest przed stułą, noszony podczas Mszy uroczystej i czytanej, zgodnie ze zwyczajem również podczas nieszporów i benedykcji. Gdy biskup jest w szatach mszalnych, pektorał nosi pod ornatem. Według tradycji biskupi noszą pektorał w stroju chórowym i codziennym, jako oznakę godności biskupiej. 

Pierścień (łac. annulus) – jest zaliczany do insygniów biskupich od VII wieku. Rodzaje pierścieni były zależne od godności i stopnia w hierarchii kościelnej. Miały różne formy - w kształcie krzyża, z herbem lub monogramem właściciela, z szafirem otoczonym diamentami lub innym dużym i szlachetnym kamieniem. Pierścień biskupi był większy, gdyż noszono go na rękawiczce, dlatego miał zdwojone koło do regulacji lub używano również drugiego, mniejszego pierścienia noszonego bezpośrednio na palcu. Jednym z rodzajów pierścienia biskupiego jest pierścień papieski, tzw. Pierścień Rybaka. Pierścień jest noszony na prawej dłoni, na palcu serdecznym.  Biskup nie używa pierścienia w Wielki Piątek. Jest symbolem otrzymanych uprawnień kościelnych, nienaruszonej wiary, zaślubin z Kościołem i mądrości.

Rękawiczki (łac. manicae) – szata honorowa, oznaczająca godność biskupa. Rękawiczki składają się z trzech elementów, tj. limbus (mankiet zasłaniający nadgarstek), osłony dłoni i osłony palców. Limbus zdobiony był haftem i wycięty od spodu, na wierzchu dłoni znajdował się monogram Chrystusa, a na ręce, która błogosławi – krzyżyk. Kolor rękawiczek odpowiadał barwie paramentów biskupich. Rękawiczki noszono podczas uroczystej Mszy pontyfikalnej, oprócz mszy żałobnej, podobnie jak pończochy i sandały. 

Pończochy (łac. caligae) – pończochy biskupie, okrycie liturgiczne stóp i łydek, sięgające kolan. Na pończochy zwykle wkładano pończochy jedwabne w danym kolorze liturgicznym z dwoma jedwabnymi sznurkami (taśmami) w górnej części, które wiązano powyżej kolan. Pończochy noszono podczas uroczystej Mszy pontyfikalnej (oprócz Wielkiego Piątku i mszy żałobnej). Według postanowień Soboru Watykańskiego II (1962-1965), od 1969 roku pończochy nie są już obowiązującymi elementami uroczystego stroju biskupiego. 

Sandały (łac. sandalia caligae) – trzewiki liturgiczne. Biskupi zakładają sandały na pończochy, w takim samym kolorze liturgicznym. Sandały noszono podczas uroczystej Mszy pontyfikalnej (oprócz Wielkiego Piątku i mszy żałobnej). Według postanowień Soboru Watykańskiego II (od 1969 roku) sandały nie są już obowiązującymi elementami uroczystego stroju biskupiego. 

Gremiał (łac. gremiale, velum) – czworoboczny welon lub chusta. Gremiał był kładziony na kolanach biskupa siedzącego podczas Mszy pontyfikalnej. Początkowo skromne gremiały zaczęto z czasem wykonywać z jedwabiu w kolorze szat liturgicznych i zdobiono je haftem, obszywano galonem, koronką lub frędzlą. Obecnie nie używa się. 

Cappa magna (kapa wielka) - szczególny typ kapy (patrz cz. I), uroczysta purpurowa szata. Przyjmowała formę obfitej, długiej peleryny z trenem, rozciętej z przodu, zapinanej pod szyją klamrą, z kapturem i z krótką pelerynką okrywającą ramiona. Zakładana była podczas specjalnych uroczystości, a przysługiwała kardynałom, biskupom, kanonikom niektórych bazylik oraz biskupom ordynariuszom.

Dalmatyka – (patrz cz. II) szata ta stanowiła również strój pontyfikalny biskupa. Dalmatyka używana była przez biskupa podczas uroczystej celebry, np. mszy pontyfikalnej. Zakładano ją na albę i tunicelę, ale pod ornat, dlatego wykonywana była z cieńszych i lżejszych tkanin i zdobiona była przy krawędzi (inaczej niż dalmatyki asysty używane jako szata wierzchnia, szyte z ciężkich, drogich tkanin). Symbolika - założone na siebie tunicela, dalmatyka i ornat symbolizują hierarchiczność, zwierzchność biskupa nad kapłanami, posiadanie przez biskupa wszystkich stopni kapłaństwa.

Tunicela – (patrz cz. II) szata ta stanowiła również strój pontyfikalny biskupa. Noszona była na albę, ale pod dalmatykę i ornat. W związku z tym, podobnie jak dalmatyka, tunicela wykonywana była z lżejszych materiałów. Miała tę samą symbolikę co dalmatyka.

Paliusz (łac. pallium) – szata liturgiczna w formie białej, okrągłej taśmy zakładanej na ramiona, o dwóch końcach, z których jeden opada na pierś, a drugi na plecy. Paliusz ozdobiony jest sześcioma czarnymi i równoramiennymi krzyżykami, na dwóch końcach znajdują się ciężarki obszyte czarnym materiałem. Wykonany jest z wełny dwóch owiec, które są błogosławione przez papieża w dzień św. Agnieszki. Paliusz zakładany jest na ornat i przypinany trzema szpilami. Wyraża godność arcybiskupa, jest oznaką władzy, ma podkreślić sprawowaną funkcję i władzę metropolity, a także jego łączność ze Stolicą Apostolską. Szata ta noszona była przez papieży od V wieku, a przez arcybiskupów od XIII wieku. Paliusz jest symbolem owcy, którą Dobry Pasterz niesie na swoich ramionach.

Racjonał (łac. rationale) – napierśnik, szata pontyfikalna zakładana na ornat, zbliżona formalnie do paliusza. Racjonały przyjmowały różne kształty i miały odmienne formy dekoracji. Wspólnym mianownikiem był naramiennik (szeroki pas zakładany na ramiona) z czterema końcami, najczęściej zakończonymi frędzlą oraz z dwiema tarczami (usytuowanymi na ramionach lub na piersi i plecach). Haftowany był złotą nicią, perłami i kamieniami szlachetnymi. W napisach haftowanych na racjonałach odwoływano się do cnót. Krakowski racjonał przyjmuje formę dwóch pasów zakładanych na ramiona, których końce skrzyżowane są na piersi i na plecach, a w ich miejscu znajdują się okrągłe tarcze. Papież nadawał przywilej noszenia racjonału jedynie niektórym biskupom. Mogli go nosić w obrębie swojej diecezji podczas głównych świąt, konsekracji, święceń. Obecnie uprawnienie do noszenia racjonału mają tylko biskupi z Eichstätt, Nancy, Paderborn i Krakowa. Zakładany jest podczas głównych świąt i uroczystych nabożeństw.

 

Krzyż arcybiskupi (metropolity) - krzyż procesyjny, obok paliusza wyraża godność metropolity-arcybiskupa. Metropolita używa krzyża o jednym ramieniu poziomym, a patriarcha o dwóch poprzecznych ramionach, z których jedno jest krótsze. Krzyż ten noszony jest przed dostojnikiem pasyjką zwróconą w jego stronę.

 

Falda – szata pontyfikalna papieża, jedwabna, biała i rozłożysta spódnica z trenem, wkładana pod wszystkie inne szaty liturgiczne, począwszy od alby. Wyszła z użycia po śmierci papieża Jana XXIII w 1963 roku. 

Subcinctorium/subcingulum – szata podobna do manipularza (patrz cz. I), ale znacznie dłuższa, o rozszerzanych końcach, bogato zdobiona, na jednym końcu miała haftowane przedstawienie baranka, na drugim krzyża. Wyszła z użycia po Soborze Watykańskim II.

Fanon – jedwabna, dwuwarstwowa peleryna wykrojona z koła, z otworem na głowę, tkanina wierzchnia ma wzór złotych pasów, na piersi wyhaftowany jest równoramienny krzyż. Fanon zakładany był na ornat, pod paliusz. Noszony był przez papieża podczas uroczystej mszy pontyfikalnej. Fanon został wyłączony ze stroju papieskiego przez Piusa X (1903-1914).

 

Mantum – szczególny rodzaj kapy (patrz cz. I), płaszcz papieski, uroczyste nakrycie wierzchnie. Szata ta krojem przypomina kapę, ale jest znacznie dłuższa, ma również bogato zdobioną klamrę. Pierwotnie mantum było koloru czerwonego, później wyłącznie białego. Szata wyszła z użycia po reformie Soboru Watykańskiego II.

Flabellum - wachlarz na długim drzewcu, mający znaczenie symboliczne jako oznaka władzy, autorytetu religijnego i cywilnego. W kościele wschodnim flabellum służyło do odpędzania owadów od postaci eucharystycznych i do ochłody celebransa, później było także znakiem urzędu diakonów. Wachlarze te były zwane również rypidionami i używane były podczas liturgii pontyfikalnej, gdzie symbolizowały aniołów, dlatego ozdabiano je wizerunkami serafinów. W kościele zachodnim papież Paweł VI zniósł używanie flabellum.

 

Befka – ozdobny krawat w postaci dwóch pasów połączonych pod szyją, opadających z przodu i rozchodzących się, zazwyczaj w kolorze białym. Używana dawniej jako szata liturgiczna duchowieństwa katolickiego.

Sutanna - długa szata z długimi i wąskimi rękawami, zapinana z przodu rzędem guzików, ze stojącym kołnierzykiem u szyi, spod którego widoczny jest fragment białego kołnierzyka spodniego, tzw. koloratki. Szata ta znana w obecnej formie wykształciła się w XVII wieku.  Sutanna stanowi ubiór codzienny kapłana (czarna z czarnymi guzikami), ale jest też ubiorem uroczystym wyższego duchowieństwa. Sutannę w kolorze białym nosi papież, purpurowym - kardynałowie, fioletowym - biskupi, czarnym z amarantowym pasem - prałaci, a czarnym - pozostali duchowni.

Rokieta – w kroju zbliżona jest do komży (patrz cz. I), to biała, luźna szata, sięgająca kolan, z długimi rękawami, ozdobiona przy krawędziach koronką, która podbita jest tkaniną w kolorze sutanny (stosownie do stopnia i godności). Prawo do jej noszenia mają wyłącznie dygnitarze, jest oznaką jurysdykcji. Biskup otrzymuje rokietę od papieża. Rokieta w zależności od osoby i miejsca nakrywana jest inną szatą (mucet, mantolet). Nie można w niej sprawować sakramentów. 

Mucet (wł. mozetta) – szeroka pelerynka naramienna, sięgająca do łokci, z małym kapturem, zapinana z przodu rzędem guzików. Zakładany jest się na rokietę lub na sutannę. Mucet jest szatą chórową pontyfikalną, ale też wyraża władzę jurysdykcyjną. Tkanina i barwa mucetu jest zależna od jurysdykcji duchownego, odpowiada barwie sutanny. Może być noszony przez duchownego w granicach jego jurysdykcji (papież – wszędzie, nieograniczona jurysdykcja; arcybiskup - w granicach prowincji; biskup – w granicach diecezji). Papież nosi mucet w trzech typach: karmazynowy letni, karmazynowy zimowy obszyty gronostajem oraz biały. Kardynałowie noszą mucet czerwony lub fioletowy w zależności od dnia i święta liturgicznego, a biskupi fioletowy z podszewką i guzikami czerwonymi. Przywilejem papieskim, mucet w kolorze fioletowym (jako dystynktorium) mogą nosić niektórzy kanonicy i proboszczowie, wówczas zakładają go na komżę i na stułę.

Mantolet - jest rodzajem sięgającego do kolan płaszcza ze stojącym kołnierzykiem, z przodu jest otwarty i zapinany na jeden guzik, zamiast rękawów ma rozcięcia na ręce. Zakładany jest na rokietę. Mantolet jest szatą chórową oraz oznaką wysokiego wyróżnienia w hierarchii. Kardynałowie nosili mantolet w kolorze szkarłatnym, a w dni pokuty i żałoby w kolorze fioletowym z czerwonymi detalami. Biskupi w kolorze fioletowym z czerwonymi wypustkami, a w dni pokuty czarny z fioletowymi elementami. Z kolei prałaci papiescy nosili mantolet w kolorze fioletowym, protonotariusze honorowi – czarnym (ale bez rokiety), a kanonicy, wyłącznie dzięki przywilejowi, w kolorze im dozwolonym.

Almucja – futrzana peleryna z kapturem lub bez, zakrywająca ramiona, wiązana pod szyją. Zakładana jest na komżę. Jest chórowym strojem niższego rzędu niektórych kapituł. Dawniej używano jej jako ochrony przed zimnem, później zakładano ją również latem, noszono ją w chórze lub na procesjach. Almucję zakładali także niektórzy zakonnicy oraz dostojnicy świeccy (do 1634 roku), kapłani (np. neoprezbiter, który odprawiał swoją pierwszą mszę) i członkowie kapituły katedralnej krakowskiej. Obecnie zwyczaj noszenia almucji zachował się jedynie w niektórych diecezjach francuskich.

 

Piuska (kalotka) – małe, okrągłe, wypukłe i sztywne nakrycie głowy, ściśle do niej przylegające. Piuska zszyta jest z ośmiu trójkątnych kawałków tkaniny, a na jej czubku znajduje się mała pętelka, służąca jako uchwyt. Kolor piuski odnosi się do barwy sutanny, dlatego papieżowi przysługuje kalotka w kolorze białym, kardynałom – czerwonym, biskupom, opatom i prałatom – fioletowym, protonotariuszom, opatom regularnym i innym duchownym – czarnym. W XVI i XVII wieku piuskę nosili również kapłani, a w 1591 roku papież Grzegorz XIV zezwolił na jej noszenie także zakonnikom. Zwyczaj noszenia piuski związany jest z nakryciem tonsury (wygolony okrąg na głowie). Piuska jest odznaką sprawowanej godności (dystynktorium). Zakładana jest zwykle pod biret i kapelusz, a noszona jest stale przez biskupów i wyższych duchownych.

Biret – ma formę czworokątnego, sztywnego nakrycia głowy z trzema lub czterema rogami (skrzydełkami), z pomponem lub bez. Używany jest jako nakrycie głowy duchownych w kościele, a także poza nim. Biret nie należy ściśle do szat liturgicznych, jest odznaką sprawowanej godności (dystynktorium), której odpowiada dany kolor, mianowicie czerwony – kardynałom, fioletowy - biskupom, prałatom, opatom, wikariuszom i prefektom apostolskim, biały - członkom chóru norbertanów i opatom cysterskim, czarny z czerwonym pomponem - duchownym obdarzonym godnościami kościelnymi; czarny – niższym duchownym. Od średniowiecza biret był również oznaką godności, np. doktorów i lektorów, profesorów, sędziów i adwokatów.

Infuła (mitra) - uroczyste nakrycie głowy kardynałów, biskupów oraz opatów i prałatów (jeśli posiadają przywilej). Jest to oznaka godności biskupiej, należy do pontyfikaliów (patrz. cz. II). Infuła składa się z dwóch usztywnianych trójkątów połączonych u dołu opaską, z tylnymi taśmami, zwanymi fanones lub vittae. Istnieją trzy rodzaje infuły w zależności od ich ozdobności (materiał, zdobienia) – drogocenna (mitra pretiosa), haftowana złotem (mitra auriphrygiata) i prosta (mitra simplex). Najstarsze infuły miały kształt półkolisty, później trójkątny i były niskie. Ich obecna forma i wysokość została ustalona w XVII wieku. Zgodnie z tradycją rzymską infuły są białe (złote), gdyż symbolizują blask cnót.

Kapelusz pontyfikalny (galero) – nakrycie głowy o szerokim rondzie i okrągłej główce, wiązane pod szyją za pomocą sznura. Kapelusz jest oznaką godności wyższego duchowieństwa, w kolorze jej odpowiadającym, a więc kardynałowie – czerwonym (łac. cappellus – kardynalskie nakrycie głowy), arcybiskupi – zielonym, biskupi – fioletowym. Nasada główki dekorowana jest sznurem ze zwisającymi z dwóch stron poza krawędź ronda chwostami, których ilość przysługuje danej godności, mianowicie: po pięć z każdej strony w trzech rzędach – biskup, dziesięć w czterech rzędach – arcybiskup, piętnaście w pięciu rzędach – kardynał. Od 1969 roku nie używa się.

Tiara – nakrycie głowy papieża w formie cylindrycznej i zwężającej się ku górze, ozdobione jest trzema diademami (koronami), z dwoma taśmami z tyłu. Symbolika – trynitarna, wskazuje także na potrójny charakter władzy papieża (triregnum) jako Namiestnika Chrystusa: królewskiej (stąd jabłko królewskie na szczycie tiary), arcykapłańskiej i prorockiej. 

 

Camauro - nakrycie głowy używane przez niektórych papieży poza czynnościami liturgicznymi. Camauro wykonywane jest z atłasu na lato lub z aksamitu z gronostajowym podbiciem i obszyciem na zimę, w tym samym kolorze co mucet. Camauro miało kolor czerwony, jedynie w oktawę wielkanocną noszono białe.

Rozpoznanie stroju i odznak pomaga w identyfikacji przedstawionych postaci i świętych, gdyż stanowi ono istotny element ich ikonografii, a więc sposobu przedstawienia (por. ze scenariuszem: Jak rozpoznawać świętych?). Szaty i odznaki odzwierciedlają funkcje i godności ukazanych duchownych. Dzięki ich rozpoznaniu możemy zidentyfikować i rozróżnić kapłana od kanonika czy biskupa od arcybiskupa i papieża. Nakrycia głowy i odznaki pojawiają się w wizerunkach świętych w dwojakim znaczeniu, jako godności przyjęte przez nich lub odrzucone. Nakrycia noszone na głowie lub leżące obok postaci (np. na stole) są to zazwyczaj godności przyjęte, natomiast te znajdujące się obok postaci, najczęściej na ziemi oznaczają godności odrzucone. Jest to ściśle związane z biografią lub hagiografią przedstawionej postaci.

Postacie świętych i duchownych w sztukach plastycznych, inaczej niż w rzeczywistości, ukazywane być mogą zarówno z elementami strojów chórowych i liturgicznych. Czasami w wizerunkach świętych (obrazy i rzeźby) kolorystyka strojów traktowana była swobodnie, według inwencji twórcy (lub przez wtórną polichromię, przemalowania), a nie zgodnie z zasadami hierarchii czy liturgii opisanymi wyżej. W związku z tym niektóre szaty ukazane na dziele nie zawsze posiadają właściwe sobie barwy, np. alba nie jest biała, a w kolorze.

 

Poniżej, do scenariusza przypisano karty dzieł sztuki z wizerunkami świętych. Kliknij w nie, aby zobaczyć zdjęcia dzieł. Na ich podstawie postaraj się określić elementy stroju tych postaci, spróbuj rozróżnić szaty liturgiczne i chórowe, nazwij odznaki liturgiczne, jeżeli występują u przedstawionych świętych i duchownych. Czy potrafisz określić funkcje i godności tych postaci w hierarchii kościelnej (np. papież, arcybiskup, biskup, kanonik, diakon itd.). Możesz też sprawdzić w jaki sposób ich wizerunki odpowiadają ich biogramom.

1. św. Klemens

2. św. Mikołaj

3. św. Jan Nepomucen

4. św. Wawrzyniec

Prawidłowe odpowiedzi znajdziesz w kartach dzieł sztuki, pod zdjęciami, w opisach dzieł sztuki i zarysie problematyki artystycznej.

 

Na portalu Sakralne Dziedzictwo Małopolski znajdują się setki wizerunków świętych i duchownych oraz ich biogramy. W ramach ćwiczeń, na podstawie kart dzieł sztuki i zamieszczonych w nich wizerunków cyfrowych, można próbować samemu określić elementy stroju i odznaki przedstawionych postaci, później natomiast sprawdzić poprawność odpowiedzi z opisem dzieła sztuki, gdzie zostały wymienione.

Andrzejewska E., Skarby z dawnej zakrystii. Zabytkowe szaty liturgiczne z Sanktuarium św. Józefa w Kaliszu, Kalisz 2018.

Encyklopedia Katolicka, t. 1, kol. 383-384; t. 2, kol. 1291-1292; t. 3, kol. 492-493, t. 5, kol. 22, 42, 312-313, t. 11, kol. 1163-1164, 1188-1189, t. 14, kol. 821-822, 1159-1160; t. 15, kol. 9-10, 518-519, 768-769; t. 16, kol. 1049; t. 18, 1093-1094, 1233-1234; t. 19, kol. 780-781, 1144-1145.

Kruszyński T., Dalmatyka i tunicella obok kapy w stroju pontyfikalnym, Lwów 1928.

Mieszczak S., Zasady paramentyki liturgicznej, [w:] Haftowane szaty liturgiczne, a tradycja Kościoła, Kraków 2005, s. 5-10.

Mateja E., Posoborowa odnowa szat liturgicznych [w:] Kultura i sztuka w służbie Eucharystii, Opole 1997, s. 161-175.

Nadolski B. (opr.), Leksykon Liturgii, Poznań 2006. 

Nowak M., Kolory w liturgii jako noemn actionis, „Liturgia Sacra”, 2002, 8, nr 1, s. 69-75.

Sielepin A., Superson J. (red.), Szata liturgiczna, Kraków 2016.

Zieliński Ch., Sztuka sakralna, Poznań-Warszawa-Lublin 1959.

Żarnowiecki L., Ozdoba domu Bożego, z. 1-5, Warszawa 1904-1913.

Żarnowiecki L., Barwy liturgiczne w kościele rzymsko-katolickim pod względem historycznym, liturgicznym, symboliczny i estetycznym, Petersburg (Kraków) 1902.