Proboszcz Andrzej Antałkiewicz i modernizacja drewnianego kościoła św. Marii Magdaleny w Rabce na przełomie XVIII i XIX wieku

Ksiądz Andrzej Antałkiewicz (1729-1804) urodził się w Nowym Targu, uczył się później w miejscowości Eger na Węgrzech, a studiował w Seminarium Zamkowym w Krakowie (pierwsza tonsura i niższe świecenia – 1753; subdiakonat, diakonat, prezbiterat – 1755), ostatnie święcenia przyjmując 22 IX 1755 roku. Następnie w latach 1755-1768 był wikariuszem i prebendarzem św. Anny w Oświęcimiu. Od 1769 roku aż do śmierci sprawował urząd plebana w Rabce.

Modrzewiowy późnogotycki kościółek św. Marii Magdaleny został wybudowany w latach 1601-1606. Jego wystrój i wyposażenie kształtowało się przez całe XVII stulecie (budowa poszczególnych ołtarzy, polichromia). Wiek XVIII przyniósł zasadnicze zmiany w architekturze świątyni, bowiem wówczas dobudowano do jej korpusu wieżę, wybudowano też wieżyczkę na sygnaturkę, obie zaś zwieńczono baniastymi hełmami.

Modernizacja architektury świątyni, jak i jej wnętrza stały się udziałem ks. Andrzeja Antałkiewicza na przełomie XVIII i XIX wieku. Niestety w Liber memorabilium parafii Rabka odnotowano jedynie kilka, sporadycznych informacji, wyłącznie z pierwszych lat probostwa ks. Antałkiewicza. Źródła wskazują, że w 1769 roku sprawił on ambonę, a w 1771 roku - konfesjonał. Zasadnicze zmiany wnętrza miały miejsce w 1775 roku, kiedy „I[ch]m[iłoś]ci X[iądz] Pleban dał podwyższyć podsiębitki dla niskości w kościele zkontraktował Organmaistra na organy i snicyrza na chur którym pokilkanaset złotych zadał zadatku i wypłacił złt 4200”.

Te szeroko zakrojone działania pozwoliły w miejsce dawnego, drewnianego stropu w nawie i prezbiterium wybudować pozorne drewniane sklepienie kolebkowe. Obie te przestrzenie opasano gzymsowaniem, na zamknięciu prezbiterium umieszczono zdwojone pilastry o kanelowanych trzonach, natomiast w nawie ustawiono filary o żłobkowanych trzonach, dźwigające zaskrzynienia. Wydaje się, że zmianie uległa również ściana tęczowa, która otrzymała półokrągłą formę łuku nadwieszonego na profilowanych konsolach. O zakończeniu prac informuje napis znajdujący się za ołtarzem głównym, mianowicie „Restau/rata Hoc / Ecclesia / AD 1777 / Finita 23 / Septembris”. Podwyższenie wysokości nawy pozwoliło na wybudowanie okazałego parapetu chóru muzycznego i prospektu organowego. Prace nad nimi trwały aż do 1778 roku, jak wskazuje napis na kartuszu umieszczonym na jego balustradzie „AD / MAIOREM DEI GLORIAM / AEDIFICATUM ET INAUREATUM ANNO D[OMI]NI 1778 / Die 17 7bri”.

Dalszych informacji o efekcie modernizacji świątyni dostarcza napis zamieszczony na ścianie tęczowej od strony prezbiterium, który w tłumaczeniu z łaciny brzmi „Roku Pańskiego 1565 kościół ten zbudowany przez wielmożnego Pana Spytka Jordana, poświęcony przez najjaśniejszego i przewielebnego Pana Tomasza Oborskiego, Biskupa Loadycejskiego, Sufragana Krakowskiego w Roku Pańskim 1634 w dniu 5 czerwca. Odnowiony całkowicie i ozdobiony ołtarzami wraz z organami i chórem przez plebana w Roku pańskim 1778. Odmalowany zaś kosztem tegoż plebana w Roku Pańskim 1802. A[ndrzej] A[ntałkiewicz]”. Napis ten wskazuje, że w 1778 roku proboszcz sprawił do kościoła dwa rokokowe ołtarze, które znajdują się we wschodnich narożach nawy głównej. Są to spójne stylistycznie, bliźniacze nastawy z obrazami, które można datować na czas powstania tychże retabulów. Być może z jego inicjatywy powstały również dwa niewielkie ołtarzyki znajdujące się w prezbiterium, datowane na 4. ćw. XVIII lub początek XIX wieku, niemniej nie ma na to potwierdzenia.

Ponadto w 1802 roku wykonano polichromię wnętrza świątyni, którą według powyższego napisu sfinansował ks. Antałkiewicz. Problematyka tych malowideł jest o tyle interesująca, że w późniejszej literaturze przypisano jej wykonanie samemu proboszczowi, uznając go za malarza-amatora. Autorem tej informacji był Edward Rastawiecki, który w 1850 roku, a więc niecałe pół wieku po powstaniu malowideł opublikował w Słowniku malarzów wiadomości o proboszczu rabczańskim: „X. Antałkiewicz Andrzej. Proboszcz Rabki, przyozdobił kościół swój parafialny w Rabce malowaniami al-fresco r. 1802. Tamże nad drzwiami w zakrystyi, zawieszony jest wizerunek tego xiędza malarza amatora [...]”. Informacja ta przyjęła się w literaturze i była odtąd wielokrotnie powtarzana w kolejnych publikacjach, jedynie Tadeusz Szydłowski (Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, 1938) wskazał, że polichromia była „wykonana staraniem ks. Andrzeja Antałkiewicza”.

Niestety nie ma żadnej podstawy źródłowej, która pozwalałaby uznać tego proboszcza za malarza, nawet amatora. Nie wiadomo na jakiej podstawie Rastawiecki uznał Antałkiewicza za twórcę polichromii, być może informacja taka przetrwała w tradycji ustnej. Napis pamiątkowy, znajdujący się w kościele, poświadczający dzieło proboszcza i sygnowany jego inicjałami („A.A.”), wyraźnie wskazuje jego rolę w tym przedsięwzięciu – „Odmalowany zaś kosztem tegoż plebana”. Wszystko wskazuje na to, że Antałkiewicz był fundatorem, a nie autorem polichromii. Ponadto w roku powstania polichromii (1802) proboszcz liczył sobie 73 lata, a dwa lata później zmarł. Malowidła ścienne, w których zastosowano iluzjonistycznie malowaną architekturę, z pewnością nie były dziełem księdza, malarza-amatora. Stosunkowo niski poziom wykonania polichromii wskazywałby raczej na prowincjonalnego malarza o wykształceniu warsztatowym, posługującego się jednak z wprawą wzorami graficznymi. 

Modernizacja nadała późnogotyckiej modrzewiowej świątyni zmianę dyspozycji przestrzennej wnętrza dzięki podniesieniu jego wysokości za pomocą pozornego sklepienia kolebkowego, jak również dzięki malowanym architektonicznym podziałom ścian. Wnętrze nawy zostało wydłużone za pomocą malowanej iluzjonistycznie na chórze zachodnim apsydy stanowiącej kontrapunkt dla półokrągłego łuku tęczowego oraz trójbocznego zamknięcia prezbiterium po stronie wschodniej. Natomiast przestrzeń prezbiterium i nawy została optycznie powiększona dzięki zastosowaniu kwadratury, a więc malowanym w perspektywie iluzjonistycznym elementom architektonicznym balustrad, sprawiających wrażenie zwieńczenia ścian i otwarcia sklepień na malowane niebo. W przestrzeni nawy znalazły się również dwa rokokowe ołtarze i wklęsło-wypukły chór muzyczny z prospektem organowym dopełniające tę aranżację. Z inicjatywy proboszcza Antałkiewicza wnętrze kościoła rabczańskiego zyskało w miarę spójny charakter stylowy o cechach późnobarokowych i klasycystycznych (widocznych szczególnie w polichromii) znamiennych dla przełomu wieków XVIII i XIX.