Mętków

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
chrzanowski
Gmina
Babice
Tagi
biskupi krakowscy Guido Donnersmarck Kajetan Sołtyk leśnictwo młyn stawy Wisła Wolne Miasto Kraków
Autor opracowania
Piotr Kołpak
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Ludzie

Opis topograficzny

Mętków historycznie dzieli się na dwie administracyjnie powiązane miejscowości: Wielki Mętków i Mały Mętków. Wielki Mętków leży na pograniczu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżyny Śląskiej na południowym obniżeniu zalesionego Garbu Tenczyńskiego i rozciąga się na wschód od ujścia rzeki Chechło do Wisły, przy jej prawym brzegu. Mały Mętków położony jest nieco dalej na wschód. Bliskość Wisły i obniżenie terenu przy brzegu determinuje piaszczysty charakter ziemi, niezbyt nadającej się na pola uprawne.

Streszczenie dziejów

Ruch osadniczy w Mętkowie zaczął się w XVII wieku i nie był związany z odgórną akcją kolonizacyjną – wyglądał raczej na spontaniczne zasiedlanie nadwiślańskich terenów klucza lipowieckiego należącego do biskupów krakowskich. Piaszczyste podłoże nie nadawało się do uprawy, więc mieszkańcy osady zwolnieni byli z większości zwyczajowych danin dla dworu biskupiego – z wyjątkiem tzw. brzegowego, pobieranego w związku ze zlokalizowanym przy Mętkowie miejscu składania spławianego Wisłą drzewa, oraz siekiernego i młynnego, czerpanego z dochodów młynarzy. Pod koniec XVIII wieku w miejscowości oprócz dwóch młynów znajdowała się leśniczówka, karczma oraz zabudowania folwarczne. Po zajęciu klucza lipowieckiego przez cesarza Józefa II w 1788 roku majątek przejął habsburski skarb państwa, a od 1815 roku należał do Wolnego Miasta Krakowa. Następnie przechodził on z rąk do rąk – kolejnymi właścicielami zamku i okolicznych terenów byli Józef Hadziewicz, Wincenty Kędzierski, Jan Wiśniewski i Antonina Łącka. Od Łąckiej kupił je w 1868 roku hrabia Guido Donnersmarck, który w 1884 roku osiedlił w Mętkowie nadleśniczego Franza Knerscha z poleceniem wybudowania nowej leśniczówki. Odtąd aż do 1945 roku potomkowie Knerscha pełnili w Mętkowie funkcję nadleśniczych rozległych dóbr leśnych Donnersmarcków.

Dzieje miejscowości

Początki wsi Mętków sięgają przełomu XVI i XVII wieku, kiedy zaczęli przybywać tu pierwsi osadnicy – być może mieszkańcy wsi Zagórze, którzy nad brzegiem Wisły doglądali swoich łąk i pól. Księgi metrykalne babickiej parafii poświadczają, że w pierwszych dekadach XVIII stulecia proboszcz 4-5 razy rocznie chrzcił dzieci urodzone w Mętkowie, co określać może lokalną społeczność na poziomie około 20 rodzin. Nie ulega wątpliwości, że od samego początku wieś wchodziła w skład klucza lipowieckiego, czyli jednego z najstarszych kompleksów należących do biskupów krakowskich, którzy regulowali życie gospodarcze zorganizowanych w klucz wiosek. W XVIII i XIX wieku drewno pochodzące z klucza lipowieckiego wykorzystywano przede wszystkim w miejscowych gorzelniach i browarach. Autor spisanego w 1724 roku inwentarza klucza lipowieckiego przekonywał, że mętkowscy poddani to lud biedny, któremu regularnie Wisła podmywa grunty. Stwierdzenie natomiast, że zagrody nie zostały do tej pory pomierzone i „które jako sobie kto wykopał, tak trzyma”, przekonuje o niezorganizowanej, a spontanicznej akcji osadniczej na terenie Mętkowa. Wioska nigdy nie leżała przy ważnym szlaku komunikacyjnym i połączona była z Babicami (centrum dóbr lipowieckich) wyłącznie polną drogą przez las.

Od wschodu graniczył z Małym Mętkowem otoczony lasem przysiółek mętkowski zwany wówczas Dąbrówką. Prócz kilku drewnianych domostw skupionych na południowym brzegu nieistniejącego dziś stawu Dąbrowczanego (ok. 32 ha powierzchni) funkcjonował tam na rzece Zimnej młyn, oddany Błażejowi Wilczakowi i jego małżonce Agnieszce mocą przywileju biskupa krakowskiego Kazimierza Łubieńskiego z 1711 roku. Później młyn znany był jako Wilczakowski, a jego pamiątką jest dziś ulica Wilczak biegnąca przez Mały Mętków i tak samo nazywająca się część wsi. W 1762 roku biskup Kajetan Sołtyk podarował młyn Tomaszowi Paliwodzie i jego żonie Kunegundzie w zamian za stosowną daninę – młynarz miał mleć zboże na potrzeby zamku lipowieckiego, płacić roczny czynsz i dokładać się do funduszu przeznaczonego na remont katedry krakowskiej. Staw Dąbrowczany w 1787 roku zarybiono, wrzucając do niego około 3000 (50 kop) karpików i 240 (4 kopy) szczupaczków. Drugi młyn wraz z tartakiem został zbudowany przez Jana Ptaszyńskiego na rzece Chechło, przy zachodnim skraju Mętkowa w 1793 roku. Ponadto od 1786 roku funkcjonowała we wsi karczma.

10 czerwca 1788 z niewyjaśnionych powodów spłonął niemal cały folwark, czyli centrum gospodarcze Mętkowa – ogień strawił obory, stodoły, spichlerz, szopy i chlewy. Budynki szybko jednak odbudowano, a w tym samym roku na zachodnim skraju wioski stanęła leśniczówka dla zarządzającego z ramienia biskupa krakowskiego okolicznymi lasami. We wrześniu 1788 roku wszystkich domów w Mętkowie było 26 w 5 zagrodach, a mieszkało w nich 54 dorosłych, 91 dzieci, 14 parobków i dziewek, pracujących w folwarku, co daje łączną liczbę 159-osobowej społeczności. Do sumy tej doliczyć należy chłopów i czeladź z okolicznej Dąbrówki, gdzie w 15 domach mieszkało 96 osób. Niezbyt nadające się do rolniczego wykorzystania piaszczyste grunty mętkowskie stały się przyczyną ogólnej biedy mieszkańców i z tego powodu byli oni zwolnieni z większości zobowiązań nakładanych przez biskupów krakowskich na klucz lipowiecki, z wyjątkiem tzw. siekiernego, czyli daniny z wycinki lasów oraz brzegowego, czyli podatku ze składania spławianego drzewa na brzegu Wisły. Do zwyczajowych powinności wieśniaków klucza lipowieckiego należał również obowiązek stróży, czyli regularnego wysyłania mężczyzn do pełnienia straży przy zamku – w Mętkowie został jednak ograniczony do naprzemiennego strzeżenia tutejszego folwarku.

Po śmierci biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka w 1788 roku mocą dekretu cesarza Józefa II zamek Lipowiec wraz z kluczem znalazł się w rękach skarbu państwa monarchii habsburskiej, biskupom krakowskim wyznaczono w zamian pensję w wysokości dochodów z klucza. Od 1815 roku Mętków leżał już w granicach administracyjnych Wolnego Miasta Krakowa, natomiast po jego zlikwidowaniu okoliczne ziemie wydzierżawiono wiedeńskiemu bankowi, który stopniowo rozsprzedawał tereny dawnego klucza. Kolejnymi właścicielami zamku i okolicznych terenów byli Józef Hadziewicz, Wincenty Kędzierski, Jan Wiśniewski i Antonina Łącka. Od Łąckiej kupił je w 1868 roku hrabia Guido Donnersmarck, który w 1884 roku sprzedał lasy w okolicach Częstochowy i tamtejszego nadleśniczego Franza Knerscha przeniósł do Mętkowa z poleceniem wybudowania nowej leśniczówki. Odtąd aż do 1945 roku potomkowie Knerscha pełnili w Mętkowie funkcję nadleśniczych dóbr leśnych Donnersmarcków, mających powierzchnię ponad 2843 ha.

W okresie międzywojennym miejscowa ludność borykała się z ubóstwem, choć niektórzy mieszkańcy najmowali się do prac w kopalniach czy w zakładzie obuwniczym Baty w Chełmku. W tym też okresie w końcu wzniesiono wały rzeczne, które odtąd chroniły Mętków przed regularnym zalewaniem wezbranej rzeki. Większość miejscowych dorabiała sobie łowieniem ryb i pracą w nadleśnictwie.

Bibliografia

Ciura Franciszek, "Klucz lipowiecki. Studia z dziejów klucza lipowieckiego i jego miejscowości. Lipowiec, Wygiełzów, Babice, Chełm, Dąbrówka, Imielin, Jankowice, Jeleń, Kosztowy, Kwaczała, Mętków, Olszyny, Rozkochów, Zagórze, Źródła i Żarki", Kraków 2009
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", Warszawa 1880-1902

Jak cytować?

Piotr Kołpak, "Mętków", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/metkow

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności