Małopolskie zabytki

Wielkanocna scenografia. O dekoracji grobu Bożego w Kacwinie

Paulina Kluz

Grób Boży stanowi istotny element obchodów triduum paschalnego, a więc trzech dni liturgicznego świętowania śmierci i zmartwychwstania Jezusa. Symboliczny grób tworzył tło dla celebrowania wydarzeń związanych z pogrzebem Chrystusa (depositio), rezurekcją (elevatio) i nawiedzeniem grobu (visitatio).

Wyrastające ze średniowiecznego dramatu liturgicznego obchody Wielkiego Tygodnia w okresie baroku zyskały bardzo rozbudowaną formę połączoną z elementami pobożności ludowej. Towarzyszące im dramatyzacje pasji, drogi krzyżowej i wydarzeń triduum paschalnego wymogły stosowanie coraz bogatszych i bardziej efektownych dekoracji okazjonalnych, a wśród nich opraw grobów Bożych. Czerpały one rozwiązania z repertuaru środków teatralnych, były silnie inspirowane różnymi koncepcjami scenograficznymi wykorzystującymi perspektywę, iluzjonizm, efekty świetlne, a nawet maszynerię teatralną.
 
Pewnego rodzaju wyobrażenie o późnobarokowych dekoracjach grobów Bożych daje nam opis ks. Jędrzeja Kitowicza z końca XVIII wieku (Opis obyczajów za panowania Augusta III):

Groby robione były w formę rozmaitą, stosowaną do jakiej historii, z Pisma świętego Starego lub Nowego Testamentu wyjętej. Na przykład reprezentowały Abrahama patriarchę, syna swego Izaaka na ofiarę Bogu zabić chcącego, albo Józefa patriarchę od braci swoich do studni wpuszczonego, albo Daniela proroka w jamie między lwami zostającego, albo Jonasza, którego wieloryb połyka paszczęką swoją, i tym podobnie. Z Nowego Testamentu: Górę Kalwaryjską z zawieszonym na krzyżu Chrystusem, z żołnierzami, którzy go krzyżowali, i z tłumem Żydostwa, którzy się temu krzyżowaniu przypatrowali; skałę, w której grób był wycięty i w którym ciało Chrystusowe było złożone, z żołnierzami na straży grobu postawionymi, śpiącymi, albo też inną jaką tajemnicę męki lub zmartwychwstania Chrystusowego. Po niektórych kościołach takowe wyobrażenia były ruchome. Lwy błyskały oczami szklannymi, kolorami iskrzącymi się napuszczonymi i światłem z tyłu oświeconymi, wachlowały jęzorami z paszczęk wywieszonymi. Morze bałwany swoje miotało. Longin siedzący na koniu zbliżał się do boku Chrystusowego z włócznią. Maryje, stojące pod krzyżem, ręce do oczów z chustkami podnosiły i jakoby zemdlone na dół opuszczały. (…) Ozdabiano te groby rzeźbą, malowaniem, arkadami w głęboką perspektywę ułożonymi, światłem rzęsistym lamp ukrytych i świec oświeconymi, a po bokach i z frontu kobiercami i szpalerami obsłaniali, przesadzając się jedni nad drugich w ozdobności grobów.

Informacje o większości tego rodzaju dekoracjach posiadamy z przekazów archiwalnych i źródeł ikonograficznych (projektów i rycin). Ich efemeryczny charakter oraz wykonanie z nietrwałych zazwyczaj materiałów (jak większości dekoracji okazjonalnych z epoki), pozwoliły dotrwać im do obecnych czasów często wyłącznie w formie fragmentarycznej, rzadziej jako całych opraw. Dlatego tak wyjątkowa jest scenograficzna dekoracja grobu Bożego w Kacwinie.
 
Kacwińska dekoracja grobu Bożego powstała między 1797 a 1815 rokiem z inicjatywy proboszcza Daniela Udranského (Udrańskiego). Ustawiana była okazjonalnie w kaplicy św. Anny przy kościele Wszystkich Świętych aż do około 1956 roku. Po tym czasie, najpewniej przez wzgląd na zły stan zachowania, wystawiany był tylko jej fragment, mianowicie ściana zamykająca scenografię z przedstawieniem grobu, i to w innej niż dotychczas lokalizacji – w kruchcie kościoła. Przed 2010 rokiem staraniem ówczesnego proboszcza Tadeusza Majchera dekoracja grobu została poddana konserwacji. Od tego czasu prezentowana jest w całej okazałości.
 
Do budowy oprawy grobu Bożego w Kacwinie wykorzystano kulisową, wieloplanową koncepcję scenografii, zaczerpniętej z form świeckiej dekoracji teatralnej. Zgodnie z rozwiązaniem iluzjonistyczno-perspektywicznym cztery pary kulis w formie arkad budują głębię i stopniowo zawężają światło prześwitu w zmyślny sposób prowadząc wzrok widza (wiernego) wprost do ściany zamykającej z treściowo-optycznym punktem zbiegu w postaci glorii ponad sarkofagiem. Jest to kulminacyjny punkt całej aranżacji, dodatkowo podkreślony wychodzącą przed ścianę płaszczyzną glorii i otoku z obłoków, podkreśloną za pomocą ukrytego źródła światła, które nadają jej iluzję trójwymiarowości i odrealnienia. Elementy dekoracji są malowane olejno na drewnianych deskach tworzących tablice, przytwierdzone obecnie na stałe do drewnianego stelażu. Na pierwszym planie namalowana jest iluzjonistyczna brama i mur przechodzący na ukośnie dostawione skrzydła z wizerunkami żołnierzy (skrzydła zostały nieprawidłowo zamontowane, żołnierze powinni zwracać się na zewnątrz). Na kolejnych parach kulis namalowana została egzotyczna roślinność skupiona na motywach palm z owocami. W gąszczu roślinności dostrzec można kolejną parę żołnierzy, coraz mocniej zmorzonych. Pozostali strażnicy, już niemal uśpieni, ukazani zostali na ścianie zamykającej scenografię, leżąc po dwóch stronach sarkofagu.

Dekoracja ilustruje treści z Nowego Testamentu. Przedstawia grób w formie kamiennego sarkofagu, w którym pochowano Chrystusa, a który otoczony jest przez śpiących i czuwających żołnierzy, ukazanych jako rzymskich legionistów. W tle widoczne jest wzgórze Golgoty z trzema krzyżami, przed którymi stoi płaczący anioł, natomiast w oddali ukazano pejzaż miejski Jerozolimy pogrążonej w mroku.  Zaćmienie słońca, które według tekstu Ewangelii nastąpiło w momencie śmierci Chrystusa na krzyżu, w przedstawionej na dekoracji scenie kontrastuje z rozświetloną glorią promienistą z otworem na hostię, która symbolizuje Zmartwychwstanie. Otwór na hostię stanowił najważniejszy i wyeksponowany punkt tego rodzaju dekoracji, znajdował się w centrum przedstawienia lub też na piersi głównej postaci zilustrowanej sceny, przykładowo Chrystusa, Matki Boskiej lub innej figury Jezusa (np. Daniela wśród lwów). Pisał o tym Kitowicz: W osobie albo właściwie mówiąc w wizerunku osoby, która była treścią historii i argumentem, wyrznięta była dziura okrągła w piersiach lub w boku tak wielka jak hostia, przez którą dziurę widzieć się dawała sama tylko hostia w monstrancji będąca, za tąż osobą na postumencie postawionej. Jest to związane z samym uroczystym przeniesieniem hostii w monstrancji do grobu na koniec liturgii wielkopiątkowej (zwyczaj znany od XVI wieku). Dzięki takiemu zabiegowi hostia jako Corpus Christi zostaje wyeksponowana jako ideowe centrum kompozycji, przypominając o realnej obecności Chrystusa pod postacią chleba eucharystycznego.

Ta niezwykła dekoracja, podkreślmy – zachowana w całości, przy zestawieniu z tekstami z epoki pozwala nam zrekonstruować obraz dawnej obrzędowości. Niestety, nie zachowały się żadne źródła opisujące przebieg wydarzeń triduum paschalnego w samym Kacwinie, dla których tłem była rzeczona dekoracja. 
Scenograficzna dekoracja grobu Bożego w kościele Wszystkich Świętych w Kacwinie
Scenograficzna dekoracja grobu Bożego w kościele Wszystkich Świętych w Kacwinie, fot. PIDZ UPJPII
Kulisy scenograficznej dekoracji grobu Bożego w kościele Wszystkich Świętych w Kacwinie
Kulisy scenograficznej dekoracji grobu Bożego w kościele Wszystkich Świętych w Kacwinie, fot. PIDZ UPJPII
Ściana zamykająca dekorację grobu Bożego kościele Wszystkich Świętych w Kacwinie
Ściana zamykająca dekorację grobu Bożego kościele Wszystkich Świętych w Kacwinie, fot. PIDZ UPJPII
Fragment dekoracji grobu Bożego w Kacwinie, zdjęcie sprzed 1939
Fragment dekoracji grobu Bożego w Kacwinie, przed 1939, źródło: Polona, domena publiczna

Bibliografia:

Kitowicz Jędrzej, Opis obyczajów za panowania Augusta III, Warszawa 1985.
Bogucka Maria, Staropolskie obyczaje w XVI-XVII wieku, Warszawa 1994.
Magiera Beata, Cud Zmartwychwstania w kacwińskim kościele, „Na Spiszu”, 2010 nr 1 (74), s. 8-9.
Pielas-Witkowska Magdalena, Uwag kilka o dekoracjach i praktyce nawiedzania Grobów Pańskich w nowożytnej Polsce, „Ochrona Zabytków”, 68, 2015, nr 2 (267), s. 143-152.

Powiązane dzieła

Inne nasze artykuły

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności