Matka Boska Gromniczna

 

Święto odnosi się do wydarzenia opisanego w Ewangelii św. Łukasza, kiedy Józef i Maria przynieśli do świątyni Dzieciątko Jezus: „Gdy potem upłynęły dni ich oczyszczenia według Prawa Mojżeszowego, przynieśli Je do Jerozolimy, aby Je przedstawić Panu. Tak bowiem jest napisane w Prawie Pańskim: Każde pierworodne dziecko płci męskiej będzie poświęcone Panu. Mieli również złożyć w ofierze parę synogarlic albo dwa młode gołębie, zgodnie z przepisem Prawa Pańskiego”. (Łk 2, 22-24) Pod tym dniem, w Ewangelii św. Łukasza zostało również opisane spotkanie ze starcem Symeonem oraz prorokinią Anną, którzy rozpoznając w Dzieciątku Zbawiciela wysławiali Boga w świątyni. Spoglądając na to wydarzenie z punktu widzenia prawa mojżeszowego można zauważyć, że łączy ono dwa ważne wydarzenia, czyli oczyszczenie matki oraz ofiarowanie dziecka. Dlatego też w ikonografii tego wydarzenia często można dostrzec parę gołębi w koszyku. Nawiązują one do tradycji z prawa mojżeszowego, w której kobieta na znak oczyszczenia miała przynieść do świątyni ofiarę: „Jeżeli zaś ona jest zbyt uboga, aby przynieść baranka, to przyniesie dwie synogarlice albo dwa młode gołębie, jednego na ofiarę całopalną i jednego na ofiarę przebłagalną. W ten sposób kapłan dokona przebłagania za nią, i będzie oczyszczona”. (Kpł 12, 8)

 

Gromnica jest długą, woskową świecę, zwykle wykonaną z żółtego wosku, używaną w obrzędach religijnych, zwłaszcza podczas liturgii Święta Ofiarowania Pańskiego (2 lutego). Gromnica ma przede wszystkim znaczenie symboliczne i odgrywa ważną rolę w obrzędowości religijnej. Jej nazwa wywodzi się od dawnego zwyczaju, według którego zapala się ją w czasie burzy, aby chroniła domostwo od „gromów”, czyli piorunów. W liturgii rzymsko-katolickiej świece gromniczne pojawiły się około VII wieku i związane były z jerozolimską tradycją święta Hypapante. W Rzymie, w tym dniu papież rozdawał niepoświęcone świece, które następnie niesiono w uroczystej procesji z kościoła św. Hadriana do bazyliki Santa Maria Maggiore. Najstarsze zapisy o święceniu gromnic na terenie Polski pochodzą z XI wieku i zostały odnotowane w „Sakramentarzu tynieckim” oraz „Pontyfikale krakowskim”. Już od XII wieku formuły modlitewne akcentowały różne znaczenie gromnicy, tj. ochronę przed działaniem szatana. Jednak przede wszystkim przyniesienie gromnicy do domu jest znakiem gotowości przyjęcia Chrystusa do swojego domu i utrzymania z nim stałej więzi.

W kulturze ludowej w dniu Matki Boskiej Gromnicznej po przyniesieniu poświęconej gromnicy do domu, jej dymem czyniono znak krzyża na belce stropowej oraz zapaloną obnoszono po gospodarstwie. Jeszcze podczas nabożeństwa przyglądano się płomieniowi, czy „nie trzaska” i czy nie zgaśnie w drodze do domu, zwiastując w ten sposób złą wróżbę. Następnie gromnicą chowano do skrzyni, zawieszano nad łóżkiem skrzyżowaną z palmą lub kładziono za belką stropową. Świecę wyciągano w szczególnych oraz najtrudniejszych chwilach w życiu rodziny. Zapalano ją przy umierających, a także w trakcie burzy (więcej o zwyczajach związanych z gromnicą zob. Z. Kupisiński, 2015).

W modlitwach liturgicznych podkreśla się zwłaszcza kardynalne znaczenie gromnicy, która ma symbolizować światłość Chrystusa, jako „światłość prawdziwą która oświeca każdego człowieka, gdy na ten świat przychodzi” (J 1,9), a także w nawiązaniu do słów Symeona, który w świątyni jerozolimskiej w dniu Ofiarowania Pańskiego rozpoznał Zbawiciela i powiedział „Teraz, o Władco, pozwól odejść słudze Twemu w pokoju, według Twojego słowa. Bo moje oczy ujrzały Twoje zbawienie, któreś przygotował wobec wszystkich narodów: światło na oświecenie pogan i chwałę ludu Twego, Izraela».” (Łk 2, 29-32) Stąd też zapalona świeca ma świadczyć o obecności samego Chrystusa, a obrzęd poświęcenia gromnic rozpoczyna się od słów „Oto nasz Pan przyjdzie z mocą”. Gromnica ma także przypominać wierzącym o ich własnym chrzcie oraz o Zmartwychwstałym Chrystusie, którego symbolem jest paschał.

 

W najstarszych przedstawieniach ikonograficznych temat Ofiarowania Pańskiego i Oczyszczenia Matki Boskiej ukazywano zgodnie z zapisem Ewangelii św. Łukasza. Scenę sytuowano więc we wnętrzu świątyni, najczęściej na jej stopniach. Główne postacie to Maria, św. Józef, Dzieciątko Jezus, kapłan, a także starzec Symeon i prorokini Anna. Do kluczowych atrybutów identyfikujących tę scenę należą: świeca, dwa ofiarne ptaki w koszu, kadzielnica, a także miecz w nawiązaniu do słów Symeona, który przepowiedział Marii, iż jej duszę miecz przeszyje. W późniejszym czasie, coraz częściej do głosu dochodzi przedstawienie samego Symeona, który trzyma na rękach Dzieciątko Jezus, a Matka Boska stoi lub klęczy obok. Ostatecznie jednak w ewolucji tematu to Matka Boska z Dzieciątkiem Jezus na ręku (owiniętym ciasno powijakiem) stoi w centrum kompozycji, dzierżąc jednocześnie w dłoni zapaloną świecę. Z przedstawienia zniknęły postacie starca Symeona, prorokini Anny, a nawet św. Józefa. Z atrybutów łączących scenę z Ofiarowaniem pozostały jedynie gołąbki w koszyku, kadzielnica i świeca. Od początku XIX wieku szczególnie popularny pośród malarzy cechowych staje się typ ikonograficzny przedstawień Matki Boskiej Gromnicznej, którego czołowy przykład stanowi obraz z Otfinowa. W centrum kompozycji tego obrazu została przedstawiona Matka Boska z Dzieciątkiem na lewym ręku oraz zapaloną gromnicą w prawej dłoni. Po jej bokach ustawione są dwa wysokie wazony wypełnione bukietami kwiatów, a powyżej wznoszą się na obłokach putta. Zarówno obraz z Otfinowa, jak i późniejsze, zbliżone wersje tej kompozycji cechuje duża dekoracyjność ukazana w kwieciście zdobionej szacie Marii i ząbkowanych brzegach koronek. Warto również nadmienić, że w dawnej tradycji ludowej Matka Boska Gromnicza miała chronić gospodarstwo i ludzi przed wilkami. Odnosi się ona do czasów, gdy obawa przed grasującymi wilkami była duża (zwłaszcza na przełomie stycznia i lutego). Wydźwięk tego wierzenia jest także widoczny w malarstwie ludowym tego czasu, gdzie Matka Boska Gromniczna przedstawiana jest w otoczeniu wilków.


Literatura
Z. Gloger, Gromnica, [w:] Idem, „Encyklopedia staropolska ilustrowana”, t. II, Warszawa 1985, s. 213.
A. Jacher-Tyszkowa, Ikonografia przedstawienia Matki Boskiej Gromnicznej w grafice i malarstwie ludowym, „Polska Sztuka Ludowa-Konteksty”, 1980, t. 34, nr 2, s. 71-88.
J. Kopeć, Gromnica, [w:] „Encyklopedia Katolicka”, red. J. Walkusz, t. 6, Lublin 1993, kol. 180-183.
A. Kunczyńska-Iracka, Malarstwo ludowe kręgu częstochowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 150-151, il. 239, 243, 249.
Z. Kupisiński SVD, Święto Matki Boskiej Gromnicznej w religijności ludowej, „Roczniki Teologiczne”, t. LXII, z. 9, s. 191-210.