Epidemie grypy, zgorzel, puchlina brzuszna czy zapalenie płuc. To częste powody zgonów odnotowywane w rubryce „Morbus et qualitas mortis” (Choroba i przyczyna zgonu) w dawnych, galicyjskich księgach zmarłych. Większość z tych dolegliwości zapisywano w brzmieniu łacińskim albo zapomnianym już języku zwyczajowym. Badacz – czy to profesjonalny historyk, czy genealog-amator – analizujący te rejestry niejednokrotnie staje zatem przed trudnym zadaniem rozszyfrowania owych meningitisów, omephalitisów czy palpitatisów cordisów. Dlatego zamieszczamy tu poprzedzony niewielkim wstępem słownik terminów, którymi lekarze i kapłani spisujący metryki określali przyczyny zgonów w dawnej Galicji.
Akta metrykalne obejmują zespoły ksiąg parafialnych, w których systematycznie rejestrowano każdorazowe przypadki narodzin i chrztów (łac. liber natorum/baptisatorum), ślubów kościelnych (łac. liber copulatorum) oraz zgonów i pogrzebów (liber mortuorum/defunctorum). Obowiązek prowadzenia tego typu ewidencji nałożono na polskie duchowieństwo po soborze trydenckim, lecz przez kolejne stulecia spisywano je pobieżnie i bezładnie. Sytuacja zmieniła się dopiero po rozbiorach Rzeczypospolitej, kiedy kancelarie parafialne wciągnięto w aparaty biurokratyczne zaborców. Najbardziej przejrzystą metodą prowadzenia ksiąg na podstawie szczegółowego kwestionariusza był sposób wypracowany pod zaborem austriackim. Mocą patentu cesarskiego z 1784 roku zobowiązano proboszczów do prowadzenia ksiąg metrykalnych oraz wprowadzono podstawowe zasady ich uzupełniania. Ostatecznie księgi zmarłych każdorazowo musiały zawierać takie informacje o denacie jak: dzienna data zgonu oraz pogrzebu (Dies et mensis obitus/sepulturae), dokładne miejsce zamieszkania (Numerus domus), imię, nazwisko, stan społeczny oraz podstawowe informacje o najbliższej rodzinie (Nomen, cognomen, et conditio mortui – penes infantes aut caelibes etiam nomen, cognomen et conditio parentum), informacje o wyznaniu (Religio: Catholica/aut alia) oraz płci (Sexus: masculini/feminini), wieku (Dies vitae), a w końcu okoliczności zgonu (Morbus et qualitas mortis). Zwykle też podawano imię i nazwisko kapłana udzielającego ostatnie sakramenty bądź odprawiającego pogrzeb.
Księgi zmarłych stanowią więc bezcenny typ źródeł nie tylko do badań genealogicznych czy demograficznych, ale także analizy stanu zdrowia publicznego całych społeczności oraz takich zjawisk jak szalejące epidemie. Przed drugą wojną światową częstym powodem przedwczesnych zgonów wśród dzieci była szkarlatyna dziś nazywana płonicą, której fale regularnie nawiedzały galicyjską prowincję. Epidemiczną skalę przybierała też nawracająca w porach deszczowych biegunka zakaźna znana jako dyzenteria lub czerwonka, przenoszona przez zanieczyszczoną odchodami ludzkimi lub zwierzęcymi wodę. Galicji nie ominęła ponadto jedna z największych katastrof epidemicznych XX wieku, czyli pandemia grypy typu A H1N1 zwanej popularnie hiszpanką. Ocenia się, że pochłonęła ona do 50 milionów istnień ludzkich na całym świecie. Hiszpanka cechowała się wysoką śmiertelnością ludzi dojrzałych, posiadających silny układ odpornościowy, a bezpośrednią przyczyną zgonów było wirusowe krwotoczne zapalenie płuc. Tę śmiercionośną grypę w metrykach zapisywano jako „morbus hispanicus”. Poniżej zamieszczamy listę powodów zgonów najczęściej pojawiających się w galicyjskich księgach metrykalnych.
Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce
Polityka prywatności