Małopolscy artyści
2023 rokiem Włodzimierza Tetmajera
Sławomir Majoch
30.01.2023
26 grudnia 1923 roku zmarł Włodzimierz Przerwa-Tetmajer, malarz i poeta nurtu Młodej Polski, działacz polityczny, brat poety Kazimierza Przerwy-Tetmajera, pierwowzór postaci Gospodarza w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego. W stulecie śmierci artysty rok 2023 ogłoszono Rokiem Tetmajera.
Włodzimierz Sylwester Przerwa-Tetmajer urodził się w noc sylwestrową 1861 roku w Harklowej k. Nowego Targu. Jego rodzicami byli: Adolf (1812-1892) - marszałek powiatu nowotarskiego i poseł na Sejm Krajowy Galicji oraz Leonia Krobicka (ok. 1830-1862), która zamarła kilka dni po porodzie syna. Ojciec ożenił się po raz drugi i z tego związku urodził się przyrodni brat Kazimierz (1865-1940) – późniejszy poeta i powieściopisarz.
Włodzimierz Sylwester Przerwa-Tetmajer urodził się w noc sylwestrową 1861 roku w Harklowej k. Nowego Targu. Jego rodzicami byli: Adolf (1812-1892) - marszałek powiatu nowotarskiego i poseł na Sejm Krajowy Galicji oraz Leonia Krobicka (ok. 1830-1862), która zamarła kilka dni po porodzie syna. Ojciec ożenił się po raz drugi i z tego związku urodził się przyrodni brat Kazimierz (1865-1940) – późniejszy poeta i powieściopisarz.
Kształcenie artystyczne
Pierwsze doświadczenie artystyczne młody Tetmajer zdobywał w Krakowie, pod okiem nauczyciela rysunku z gimnazjum św. Anny (tzw. "Nowodworku", do którego uczęszczał w latach 1873-1881) Józefa Siedleckiego (1841-1915) – malarza i kolekcjonera, wykładowcy Szkoły Sztuk Pięknych (dalej SSP). W 1882 r. rozpoczął naukę na Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, ale - rozczarowany poziomem rysunku - wrócił do Krakowa i podjął studia malarskie na SSP (1882-1886) oraz równolegle filologię klasyczną na Uniwersytecie Jagiellońskim. Kształcenie artystyczne kontynuował w Monachium (1886-1889) i krótko w paryskiej Académie Colarossi (1889). Powróciwszy pod Wawel, uczęszczał do klasy mistrzowskiej Jana Matejki na Oddziale Kompozycji SSP.
Charakterystyka twórczości
Ukształtowany pod wpływem monachijskiego realizmu, koncentrował się wokół tematyki polskiej wsi, jej obyczajów i pejzaży. Jego prace zdają się być reportażowym zapisem życia podkrakowskich wsi w formie niemal fotograficznych kadrów. Charakterystyczne dla twórczości Tetmajera były wielofiguralne, udramatyzowane kompozycje, migocące światłem, w których poszczególne postaci wydobywał syntetyczną plamą barwną, dość miękko modulowaną. W palecie kolorystycznej najczęściej stosował nasyconą czerwień i biel, które dopełniały szerokie płaszczyzny brązów oraz zieleni. W charakterze jego prac widać wpływ postimpresjonizmu (m.in. „Przed karczmą”, 1893, Muzeum Narodowe w Warszawie; „Zrękowiny (Zaręczyny)”, 1895, Muzeum Narodowe w Szczecinie).
W poszukiwaniu malowniczych krajobrazów i scen rodzajowych zapuszczał się pod Kraków. We wsi Bronowice poznał Annę Mikołajczykównę, z którą – wbrew rodzinie - ożenił się w sierpniu 1890 roku. Małżeństwo z chłopką, choć nie zyskało aprobaty środowiska artysty, to jednocześnie przyniosło duży rozgłos i ugruntowało „chłopomanię” wśród młodopolskich artystów i inteligencji.
Sukcesy
W 1892 roku za obraz „Święcone” Tetmajer otrzymał złoty medal – najwyższą nagrodę roczną, przyznawaną najwybitniejszym uczniom SSP przez grono profesorskie. Uzyskał także roczne stypendium do Włoch, dzięki któremu mógł zobaczyć Rzym, Pompeje i Neapol. Na zaproszenie Jana Styki i Wojciecha Kossaka w 1893 r. namalował fragmenty przedstawiające sceny wiejskie w monumentalnej "Panoramie Racławickiej" (dawniej eksponowanej w specjalnie zaprojektowanej rotundzie we Lwowie, dziś we Wrocławiu - oddziale Muzeum Narodowego).
W Bronowicach – dokąd najpierw przyjeżdżał w letnich miesiącach zatrzymując się u teściów – osiadł w 1895 roku. Częstym gościem u Tetmajerów był poeta Lucjan Rydel, który w 1900 roku ożenił się z siostrą Anny - Jadwigę Mikołajczykówną. Uroczystości weselne obywające się w domu Tetmajerów stały się kanwą dramatu Stanisława Wyspiańskiego a malarz został w nim uwieczniony, jako Gospodarz. W 1904 roku Tetmajerowie przeprowadzili się do odnowionego pofranciszkańskiego dworku (zw. odtąd „Tetmajerówką”), a stary dom sprzedali Rydlowi (zw. odtąd „Rydlówką”). Tetmajerówka stała się swoistym salonem artystycznym, w którym bywali artyści i politycy – m.in. Henryk Sienkiewicz, Władysław S. Reymont, Kossakowie, Józef Piłsudski, Wincenty Witos czy Wojciech Korfanty.
Działalność pozaartystyczna
Tetmajer angażował się społecznie i politycznie. Należał do Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka" (od 1899), był współzałożycielem i wykładowcą w Szkole Sztuk Pięknych i Przemysłu Artystycznego dla Kobiet (kobiety wtedy nie mogły studiować na akademiach), współtwórcą Towarzystwa "Polska Sztuka Stosowana"(1901) oraz ugrupowania "Zero" (1908).
Od 1903 roku był członkiem Polskiego Stronnictwa Ludowego (współzałożycielem frakcji PSL-Piast) i posłem w parlamencie austriackim (1911-1918). Od wybuchu Wielkiej Wojny skupił się na polityce, działając wspólnie z Wincentym Witosem. Zasłynął zgłoszeniem rezolucji w parlamencie wiedeńskim, stwierdzającej, że jedynym dążeniem narodu polskiego jest odzyskanie niepodległej i zjednoczonej Polski z dostępem do morza (1917). Uczestniczył w przejmowaniu władzy od Austriaków, włączając się w działalność Polskiej Komisji Likwidacyjnej i był delegatem podczas paryskiej Konferencji Pokojowej (1919).
Do tematyki narodowej nawiązuje szereg prac artysty m.in. tryptyk "Racławice" (1906/7, Muzeum Narodowe w Krakowie), "Sztandary" (zbiory prywatne) czy "Alegoria wyzwolenia Polski" (ok. 1920, Muzeum Literatury w Warszawie).
Twórczość sakralna
Ważna w twórczości Włodzimierza Tetmajera była tematyka sakralna. Obok obrazów sztalugowych i projektów witraży, wykonał polichromie w kaplicy św. Jana Nepomucena w krakowskim Kościele Mariackim (1902), w kaplicy Trójcy Świętej (Królowej Zofii) w Katedrze na Wawelu (1902-1904), w Bazylice Katedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Sosnowcu (1904-1906; wspólnie z Henrykiem Uziembło), kościele Bożego Ciała w Bieczu (1905), katedralnym kościele św. Mikołaja w Kaliszu (1909; wspólnie z Józefem Wrzesińskim) oraz Bazylice Matki Bożej Anielskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej (1911-1915, dokończone według kartonów przez Karola Polityńskiego).
Dwie inne realizacje malarskie: w kościele św. Sebastiana w Wieliczce (1906) oraz szczątkowo zachowaną polichromię w Modlnicy (1905) prezentujemy poniżej.
----
Włodzimierz Tetmajer projektował także scenografie, ilustrował książki, prowadził badania o charakterze ludoznawczym i pisał. W jego dorobku literackim znajdują się m.in. tom utworów prozą „Noce letnie” (1902), powieść „Opowieść z dawnych lat. Tryptyk. Część I” (1912), tom utworów publicystycznych „Silva rerum” (1914), poemat epicki „Racławice” (1916), tomy poezji: „Marsz Skrzyneckiego” (1916), „Przeznaczenie. Syna mojego pamięci” (wyd. pośmiertnie 1926), „Pisma polityczne” (wyd. pośmiertnie 1927).
Zmarł 26 grudnia 1923 roku.
Wybrana bibliografia:
- Dużyk Józef, „Sława, Panie Włodzimierzu. Opowieść o Włodzimierzu Tetmajerze”, Kraków 1998;
- Dużyk Józef, „Włodzimierz Tetmajer: życie i twórczość”, Kraków 1971;
- Dziedzic Stanisław, „Włodzimierz Przerwa-Tetmajer. W dziewięćdziesięciolecie śmierci artysty i polityka”, „Niepodległość i Pamięć” 2014, nr 3–4, s. 9–48;
- Nowobilski Józef Andrzej, "Sakralne malarstwo ścienne Włodzimierza Tetmajera", Kraków 1994;
- Nowobilski Józef Andrzej, "Włodzimierz Tetmajer (1861-1923)", Kraków 1998;
- Ziejka Franciszek, „Włodzimierz Tetmajer – gorące i szlachetne serce”, „Rocznik Biblioteki Kraków” 2018, R. II, s. 15–41.
Pierwsze doświadczenie artystyczne młody Tetmajer zdobywał w Krakowie, pod okiem nauczyciela rysunku z gimnazjum św. Anny (tzw. "Nowodworku", do którego uczęszczał w latach 1873-1881) Józefa Siedleckiego (1841-1915) – malarza i kolekcjonera, wykładowcy Szkoły Sztuk Pięknych (dalej SSP). W 1882 r. rozpoczął naukę na Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, ale - rozczarowany poziomem rysunku - wrócił do Krakowa i podjął studia malarskie na SSP (1882-1886) oraz równolegle filologię klasyczną na Uniwersytecie Jagiellońskim. Kształcenie artystyczne kontynuował w Monachium (1886-1889) i krótko w paryskiej Académie Colarossi (1889). Powróciwszy pod Wawel, uczęszczał do klasy mistrzowskiej Jana Matejki na Oddziale Kompozycji SSP.
Charakterystyka twórczości
Ukształtowany pod wpływem monachijskiego realizmu, koncentrował się wokół tematyki polskiej wsi, jej obyczajów i pejzaży. Jego prace zdają się być reportażowym zapisem życia podkrakowskich wsi w formie niemal fotograficznych kadrów. Charakterystyczne dla twórczości Tetmajera były wielofiguralne, udramatyzowane kompozycje, migocące światłem, w których poszczególne postaci wydobywał syntetyczną plamą barwną, dość miękko modulowaną. W palecie kolorystycznej najczęściej stosował nasyconą czerwień i biel, które dopełniały szerokie płaszczyzny brązów oraz zieleni. W charakterze jego prac widać wpływ postimpresjonizmu (m.in. „Przed karczmą”, 1893, Muzeum Narodowe w Warszawie; „Zrękowiny (Zaręczyny)”, 1895, Muzeum Narodowe w Szczecinie).
W poszukiwaniu malowniczych krajobrazów i scen rodzajowych zapuszczał się pod Kraków. We wsi Bronowice poznał Annę Mikołajczykównę, z którą – wbrew rodzinie - ożenił się w sierpniu 1890 roku. Małżeństwo z chłopką, choć nie zyskało aprobaty środowiska artysty, to jednocześnie przyniosło duży rozgłos i ugruntowało „chłopomanię” wśród młodopolskich artystów i inteligencji.
Sukcesy
W 1892 roku za obraz „Święcone” Tetmajer otrzymał złoty medal – najwyższą nagrodę roczną, przyznawaną najwybitniejszym uczniom SSP przez grono profesorskie. Uzyskał także roczne stypendium do Włoch, dzięki któremu mógł zobaczyć Rzym, Pompeje i Neapol. Na zaproszenie Jana Styki i Wojciecha Kossaka w 1893 r. namalował fragmenty przedstawiające sceny wiejskie w monumentalnej "Panoramie Racławickiej" (dawniej eksponowanej w specjalnie zaprojektowanej rotundzie we Lwowie, dziś we Wrocławiu - oddziale Muzeum Narodowego).
W Bronowicach – dokąd najpierw przyjeżdżał w letnich miesiącach zatrzymując się u teściów – osiadł w 1895 roku. Częstym gościem u Tetmajerów był poeta Lucjan Rydel, który w 1900 roku ożenił się z siostrą Anny - Jadwigę Mikołajczykówną. Uroczystości weselne obywające się w domu Tetmajerów stały się kanwą dramatu Stanisława Wyspiańskiego a malarz został w nim uwieczniony, jako Gospodarz. W 1904 roku Tetmajerowie przeprowadzili się do odnowionego pofranciszkańskiego dworku (zw. odtąd „Tetmajerówką”), a stary dom sprzedali Rydlowi (zw. odtąd „Rydlówką”). Tetmajerówka stała się swoistym salonem artystycznym, w którym bywali artyści i politycy – m.in. Henryk Sienkiewicz, Władysław S. Reymont, Kossakowie, Józef Piłsudski, Wincenty Witos czy Wojciech Korfanty.
Działalność pozaartystyczna
Tetmajer angażował się społecznie i politycznie. Należał do Towarzystwa Artystów Polskich "Sztuka" (od 1899), był współzałożycielem i wykładowcą w Szkole Sztuk Pięknych i Przemysłu Artystycznego dla Kobiet (kobiety wtedy nie mogły studiować na akademiach), współtwórcą Towarzystwa "Polska Sztuka Stosowana"(1901) oraz ugrupowania "Zero" (1908).
Od 1903 roku był członkiem Polskiego Stronnictwa Ludowego (współzałożycielem frakcji PSL-Piast) i posłem w parlamencie austriackim (1911-1918). Od wybuchu Wielkiej Wojny skupił się na polityce, działając wspólnie z Wincentym Witosem. Zasłynął zgłoszeniem rezolucji w parlamencie wiedeńskim, stwierdzającej, że jedynym dążeniem narodu polskiego jest odzyskanie niepodległej i zjednoczonej Polski z dostępem do morza (1917). Uczestniczył w przejmowaniu władzy od Austriaków, włączając się w działalność Polskiej Komisji Likwidacyjnej i był delegatem podczas paryskiej Konferencji Pokojowej (1919).
Do tematyki narodowej nawiązuje szereg prac artysty m.in. tryptyk "Racławice" (1906/7, Muzeum Narodowe w Krakowie), "Sztandary" (zbiory prywatne) czy "Alegoria wyzwolenia Polski" (ok. 1920, Muzeum Literatury w Warszawie).
Twórczość sakralna
Ważna w twórczości Włodzimierza Tetmajera była tematyka sakralna. Obok obrazów sztalugowych i projektów witraży, wykonał polichromie w kaplicy św. Jana Nepomucena w krakowskim Kościele Mariackim (1902), w kaplicy Trójcy Świętej (Królowej Zofii) w Katedrze na Wawelu (1902-1904), w Bazylice Katedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Sosnowcu (1904-1906; wspólnie z Henrykiem Uziembło), kościele Bożego Ciała w Bieczu (1905), katedralnym kościele św. Mikołaja w Kaliszu (1909; wspólnie z Józefem Wrzesińskim) oraz Bazylice Matki Bożej Anielskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej (1911-1915, dokończone według kartonów przez Karola Polityńskiego).
Dwie inne realizacje malarskie: w kościele św. Sebastiana w Wieliczce (1906) oraz szczątkowo zachowaną polichromię w Modlnicy (1905) prezentujemy poniżej.
----
Włodzimierz Tetmajer projektował także scenografie, ilustrował książki, prowadził badania o charakterze ludoznawczym i pisał. W jego dorobku literackim znajdują się m.in. tom utworów prozą „Noce letnie” (1902), powieść „Opowieść z dawnych lat. Tryptyk. Część I” (1912), tom utworów publicystycznych „Silva rerum” (1914), poemat epicki „Racławice” (1916), tomy poezji: „Marsz Skrzyneckiego” (1916), „Przeznaczenie. Syna mojego pamięci” (wyd. pośmiertnie 1926), „Pisma polityczne” (wyd. pośmiertnie 1927).
Zmarł 26 grudnia 1923 roku.
Wybrana bibliografia:
- Dużyk Józef, „Sława, Panie Włodzimierzu. Opowieść o Włodzimierzu Tetmajerze”, Kraków 1998;
- Dużyk Józef, „Włodzimierz Tetmajer: życie i twórczość”, Kraków 1971;
- Dziedzic Stanisław, „Włodzimierz Przerwa-Tetmajer. W dziewięćdziesięciolecie śmierci artysty i polityka”, „Niepodległość i Pamięć” 2014, nr 3–4, s. 9–48;
- Nowobilski Józef Andrzej, "Sakralne malarstwo ścienne Włodzimierza Tetmajera", Kraków 1994;
- Nowobilski Józef Andrzej, "Włodzimierz Tetmajer (1861-1923)", Kraków 1998;
- Ziejka Franciszek, „Włodzimierz Tetmajer – gorące i szlachetne serce”, „Rocznik Biblioteki Kraków” 2018, R. II, s. 15–41.
