Koźmice Wielkie
Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wielicki
Gmina
Wieliczka
Autor opracowania
Emilia Karpacz
Zabytki
Opis topograficzny
Miejscowość znajduje się w województwie małopolskim, w granicach powiatu wielickiego i stanowi największą wieś gminy Wieliczka. Koźmice Wielkie usytuowane są na Pogórzu Wielickim, w górnym biegu rzeki Wilgi. Przez wieś przebiega droga z Wieliczki do Dobczyc i Myślenic.
Streszczenie dziejów
Nazwa wsi została po raz pierwszy wspomniana w źródłach w 1252 roku – w tzw. Vita Minor św. Stanisława znajduje się opowieść o uzdrowieniu kobiety określonej jako „Jutrci de Cosmiz”. W 1366 roku Jakuba Koźmickiego, natomiast kilka lat później wzmiankowani byli jako dziedzice Koźmic („heredes de Cosmicz”) niejaki Grzegorz wraz z dziećmi Sułkiem, Mikołajem, Stanisławem i Katarzyną. Rok 1389 przyniósł pierwszą adnotację źródłową o prawdopodobnym podziale wsi na dwie części. Być może to właśnie wtedy zostały wyodrębnione Koźmice Wielkie i Koźmice Małe. Wiadomo jednak tylko tyle, że właśnie wówczas Jakusz z Koźmic otrzymał połowę schedy po swoim ojcu „w dwóch wsiach zwanych Koźmice” („in duabus villis Cosmicz dictis”). Niewątpliwie pod koniec XIV wieku rozdrobnienie własności w tej pozostającej w rękach prywatnych wsi postępowało. Osada znajdowała się przy trakcie o niemałym znaczeniu lokalnym – z Wieliczki, przez las w Koźmicach i dalej do Myślenic biegł już w pierwszej połowie XV wieku tzw. Gościniec Myślenicki, przy którym zlokalizowane były koźmickie karczmy. Jan Długosz na kartach Liber beneficiorum (1470–1480) jako ówczesnego właściciela Koźmic przywołał Stanisława Klępowicza herbu Wąż. Pod koniec XV wieku liczba działów własnościowych we wsi oraz tożsamość ich właścicieli szybko się zmieniały. Miejscowość należała wówczas do wielickiego okręgu parafialnego i powiatu szczyrzyckiego. W 1594 po raz pierwszy wzmiankowano nazwę płynącej przez wieś rzeki Wilgi. To dzięki jej biegowi możliwe było powstanie na terenie wsi licznych grobli, jazów i stawów. W 1581 roku wieś miała czworo właścicieli: Stanisława Dembińskiego Annę Sroczynę oraz niejakich Sroczyckiego i Milewskiego. Natomiast w późniejszym o niemal pół wieku rejestrze poborowym z 1629 roku przywołano następujących właścicieli poszczególnych części: Stanisława Jordana, Adama Koźmickiego oraz Marcina Dembińskiego. W myśl informacji odnotowanych w rejestrze z 1680 roku cztery działy wsi należały wówczas do Mikołaja Jordana, Adama Koźmickiego, Koźmickiego nieznanego imienia oraz Krzysztofa Arskiego. Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej wieś znalazła się w granicach cesarstwa Habsburgów. Wkrótce zyskała nowych właścicieli – na początku XIX wieku Koźmice nabyli Potoccy. W 1867 roku Koźmice Wielkie, należące do powiatu wielickiego, stały się siedzibą gminy zbiorowej. Rok później właścicielem majątku dworskiego w Koźmicach w drodze zakupu od Potockich został hrabia Frydolin Hoerner de Roithberg. Po jego śmierci w 1890 roku część majątku dworskiego została sprzedana, resztę natomiast odziedziczyły dzieci hrabiego. Dwór w Koźmicach przypadł córce arystokraty Annie, żonie Jana Pirowskiego. Stary drewniany dwór Potockich został rozebrany na początku XX stulecia. W jego miejscu wzniesiono wówczas murowany dom, który istnieje do dziś. Ostatnim właścicielem Koźmic o arystokratycznym pochodzeniu był Fryderyk de Roithberg. W 1908 roku w Koźmicach powstała Kasa Stefczyka. W lutym 1927 roku przy miejscowej szkole podstawowej powstało Koło Młodzieży Ludowej. Powstały wówczas biblioteka i koło dramatyczne. W dwudziestoleciu międzywojennym wielu mieszkańców wsi wyjeżdżało okresowo na stałe w poszukiwaniu pracy w przemyśle. Propagowaniu nowinek z zakresu rolnictwa sprzyjało z kolei funkcjonowanie od 1928 roku Kółka Rolniczego, którego pierwszym prezesem został Franciszek Piątek. Kółko prowadziło w latach 1939–1946 sklep, a dochody z niego były przeznaczone na rozwój wsi. Po wybuchu drugiej wojny światowej Koźmice znalazły się w granicach utworzonego przez Niemców Generalnego Gubernatorstwa. Powszechny terror skłonił mieszkańców Koźmic do licznego udziału w konspiracji. W gminie działała placówka Związku Walki Zbrojnej Ziemi Wielickiej o kryptonimie „Sosna”, a później „Las”. W 1946 roku w Koźmicach powstały Środowiskowe Komitety Elektryfikacji. Rok później większość mieszkańców mogła już się cieszyć z dobrodziejstw dostępu do prądu. Pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku przebudowano drogę z Wieliczki do Koźmic, kładąc na niej asfalt. Uruchomiono również linię PKS na tej trasie. 17 stycznia 1965 roku odbyło się uroczyste otwarcie Domu Kultury. W 1976 roku została zlikwidowana gmina Koźmice Wielkie. Wieś włączono do gminy Wieliczka. Lata osiemdziesiąte XX wieku przyniosły Koźmicom i innym okolicznym miejscowościom gazyfikację. W ostatniej dekadzie funkcjonowania PRL mieszkańcy rozpoczęli również budowę kościoła. Świątynia pod wezwaniem Trójcy Świętej została konsekrowana przez kardynała Franciszka Macharskiego 26 maja 1991 roku.
Dzieje miejscowości
Najstarsze materialne świadectwa obecności ludzi na terenie obecnych Koźmic odkryte przez archeologów pochodzą z końca IX i początku X wieku i obejmowały zespół czterech podłużnych kurhanów, spośród których największy miał 45 m długości, najmniejszy natomiast 17 m. Zabytki te, uznane przez archeologów za pochówki ciałopalne, uległy zniszczeniu w latach siedemdziesiątych podczas budowy drogi. Prawdopodobnie niegdyś było ich więcej, ale część cmentarzyska uległa likwidacji już w XIX wieku podczas wyrębu lasu.
Nazwa wsi została po raz pierwszy wspomniana w źródłach w 1252 roku w formie „Cosmiz” i wywodzi się być może od imienia Kosma. Wzmianka ta znalazła się w tzw. Vita Minor św. Stanisława, gdzie przytoczona została opowieść o uzdrowieniu kobiety określonej jako „Jutrci de Cosmiz”, a więc mieszkanki tej wsi. W roku 1366 odnotowano zasiadającego w sądzie ziemskim krakowskim Jakuba Koźmickiego, natomiast kilka lat później wzmiankowani byli jako dziedzice Koźmic („heredes de Cosmicz”) niejaki Grzegorz wraz z dziećmi Sułkiem, Mikołajem, Stanisławem i Katarzyną. Rok 1389 przyniósł pierwszą adnotację źródłową o prawdopodobnym podziale wsi na dwie części. Być może to właśnie wtedy zostały wyodrębnione Koźmice Wielkie i Koźmice Małe. Wiadomo jednak tylko tyle, że właśnie wówczas Jakusz z Koźmic otrzymał połowę schedy po swoim ojcu „w dwóch wsiach zwanych Koźmice” („in duabus villis Cosmicz dictis”). Kolejnym znanym ze źródeł dziedzicem wsi był Mikołaj de Coszmicz herbu Nowina, wspomniany w 1397 roku wraz z Wojciechem de Coszmicz i młynarzem Grzegorzem z tej samej wsi. Niewątpliwie pod koniec XIV wieku rozdrobnienie własności w tej pozostającej w rękach prywatnych wsi postępowało – doszło wówczas do transakcji, w ramach której Elżbieta, żona Kmity z Bieńkowic i córka Piotra z Koźmic, sprzedała swoją część w tej ostatniej wsi swojemu stryjowi Juszkowi. Kolejna potwierdzona źródłowo sprzedaż ziemi w omawianej miejscowości miała miejsce w 1417 roku i również odbyła się pomiędzy członkami rodziny – Jakusz z Koźmic Wielkich sprzedał swoją część, zlokalizowaną między gruntami należącymi do dwóch innych właścicieli („Christonis i Stukonis”) i rozciągającą się ku leżącemu przy granicy z Byszycami gajowi Czystą Dąbrowa, swemu bratu Piotrowi.
W średniowiecznych dokumentach i aktach sądowych przetrwały używane w dawnych wiekach nazwy topograficzne dotyczące różnych miejsc w granicach wsi. Andrzej Janowski przywołuje na kartach krótkiej monografii wsi kilkanaście takich toponimów. Wylicza gaje: wspomnianą już Czystą Dąbrowę, Przewodnicę (oddzielający las koźmicki od witkowskiego), Jedle, Ściborową oraz Pasieczny; łąki: w Mostkach, nad Wilgą, w Wielkim Sadzie oraz pod Raciborskiem, a także łąkę i las Soluszkie; góry: Gradłów, Palowę i Przywódkę; przysiółki Roszkowiec, Łąkotkę, Wądolinę, Kobylice, Zawildze, Pagórek oraz Targołomki; wreszcie niwy: Borzyków, Sadowisko i Byszyckie. Niewątpliwie nazwy te stanowią część niematerialnego dziedzictwa kulturowego miejscowości.
Wzdłuż granicy Koźmic Małych i Wielkich biegła „Droga Graniczna”. Wieś znajdowała się także przy trakcie o niemałym znaczeniu lokalnym – z Wieliczki, przez las w Koźmicach i dalej do Myślenic biegł już w pierwszej połowie XV wieku tzw. Gościniec Myślenicki, przy którym zlokalizowane były koźmickie karczmy.
O tych ostatnich wspomniał Jan Długosz na kartach Księgi uposażeń diecezji krakowskiej (Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis, 1670–1680). Uczony kanonik krakowski jako ówczesnego właściciela Koźmic przywołał Stanisława Klępowicza herbu Wąż zwanego Klępem. We wsi mieszkali wówczas zagrodnicy, a poza wspomnianymi karczmami funkcjonował również młyn. Wiadomo, że po śmierci Stanisława jego synowie Melchior i Baltazar sprzedali swoje włości, w tym Koźmice Wielkie, Andrzejowi Ratułdowi i Stanisławowi Morsztynowi herbu Leliwa, góromistrzowi wielickiemu. Krajobraz własnościowy wsi w drugiej połowie XV wieku najwyraźniej pozostawał złożony, bo z akt w krakowskiego sądu ziemskich wynika, że w 1453 roku Maciej Spornicki z Olszowicy sprzedał swoją część w Koźmicach Wielkich Stanisławowi ze Sroczyc, w 1472 roku szlachcic Mikołaj Długi sprzedał swoje części tamtejszego stawu zwanego Pospólnikiem podrządcy krakowskiemu Stanisławowi, natomiast w roku 1497 szlachcic Jan ze Stojowic nabył od innego szlachcica Ścibora Dziwisza młyn ze stawem i łąką. Liczba działów własnościowych we wsi oraz tożsamość ich właścicieli zmieniały się zatem szybko. Pełne odtworzenie tych podziałów wydaje się dziś niemożliwe. Niewątpliwie na terenie osady istniały już wtedy stawy, a ich znaczenie gospodarcze dla Koźmic było niebagatelne. Wieś należała wówczas do wielickiego okręgu parafialnego i powiatu szczyrzyckiego.
W 1594 po raz pierwszy wzmiankowano nazwę płynącej przez wieś rzeki Wilgi. To dzięki jej biegowi i walorom możliwe było powstanie licznych grobli, jazów i stawów, o których wspomina się także w źródłach szesnastowiecznych. Okoliczne tereny były mocno zalesione, ale właśnie w końcu XVI stulecia zaczęło się to zmieniać. Wielicka kopalnia soli miała duże zapotrzebowanie na drewno, co doprowadziło do instensyfikacji karczunku i zwiększenia areału ziemi pod uprawy. Jedynie nieliczni mieszkańcy Koźmic znaleźli zatrudnienie w kopalni soli (w roli bednarzy, kopaczy, kruszaków, powroźników i wozaków), reszta wiodła typowy dla ówczesnych chłopów żywot, zależny od statusu w hierarchii ludności wiejskiej.
W 1581 roku wieś miała czworo właścicieli: Stanisława Dembińskiego (do niego należał m.in. wspomniany po raz pierwszy Bugaj, Annę Sroczynę oraz niejakich Sroczyckiego i Milewskiego. Natomiast w późniejszym o niemal pół wieku rejestrze poborowym z 1629 roku przywołano następujących właścicieli poszczególnych części w Koźmicach Wielkich: Stanisława Jordana, Adama Koźmickiego, Marcina Dembińskiego. W myśl informacji odnotowanych w kolejnym rejestrze, z 1680 roku, cztery działy wsi należały wówczas do Mikołaja Jordana, Adama Koźmickiego, Koźmickiego nieznanego z imienia („alias Szymkówka”) oraz Krzysztofa Arskiego.
Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej wieś znalazła się w granicach cesarstwa Habsburgów. Wkrótce również miejscowość zyskała nowych właścicieli. Na początku XIX wieku Koźmice nabyli Potoccy. W tym okresie we wsi mieszkało 818 osób zasiedlających 168 domów. Podczas rabacji galicyjskiej mieszkańcy wsi nie pozostali bierni – pod wodzą wójta Gabrysia został sformowany czterdziestoosobowy oddział, który wziął udział w tych dramatycznych wydarzeniach.
W 1848 roku miało miejsce uwłaszczenie i ustalenie własności hipotecznej poszczególnych działek należących do koźmickich chłopów, co oddaje pierwsza dokładna mapa geodezyjna wsi pochodząca właśnie z tego okresu. Okoliczni mieszkańcy mieli również okazję nabycia części majątku dworskiego (zarządzał nim wówczas Tomasz Białobrzeski), z której korzystali, a w efekcie – jak zauważa Andrzej Janowski – coraz bardziej różnicował się status majątkowy koźmiczan.
Po tym jak pod koniec lat sześćdziesiątych XIX wieku Galicja uzyskała stosunkowo szeroki zakres autonomii uległ zmianie również jej dotychczasowy podział administracyjny. W 1867 roku Koźmice Wielkie, należące do powiatu wielickiego, stały się siedzibą gminy zbiorowej obejmującej także Koźmice Małe, Chorągwicę, Grabówki, Grajów, Jankówkę, Janowice, Lednicę Górną, Mietniów, Podstolice, Raciborsko, Rożnów, Sierczę i Bugaj (dziś przysiółek Koźmic Wielkich). Rok później właścicielem majątku dworskiego w Koźmicach w drodze jego zakupu od Potockich został hrabia Frydolin Hoerner de Roithberg, przybysz z Wiednia. Ten austriacki arystokrata zamieszkał w koźmickim drewnianym dworze. Nabyty przez niego majątek obejmował wówczas 994 morgi gruntów rolnych i 123 morgi lasu.
Pod koniec lat osiemdziesiątych XIX stulecia z inicjatywy władz austriackich, ale siłami mieszkańców wsi, przeprowadzono remont Gościńca Myślenickiego, którego fatalny stan od dawna utrudniał życie nie tylko Koźmiczanom. Droga ta należała do mocno uczęszczanych – przewożono nią drewno do wielickiej kopalni, a w odwrotnym kierunku sól i solankę.
Po śmierci hrabiego Roithberga, która nastąpiła w 1890 roku, część majątku dworskiego została sprzedana, resztę natomiast odziedziczyły jego dzieci. Dwór w Koźmicach przypadł córce hrabiego Annie, żonie Jana Pirowskiego. We wspomnieniach mieszkanki Koźmic Rozalii Kusinowej przetrwał opis tamtejszego dworu:
„Budynek dworski był duży, z drzewa modrzewiowego, kryty gontem, z południa przez całą jego długość ciągnął się ganek. Podłoga wyłożona była prostokątnymi kamieniami. Przed dworem był ogród kwiatowy ogrodzony płotem. Było w nim dużo narcyzów, malw, lilii św. Józefa, róż, moc piwonii różnego koloru i jeszcze wiele innych kwiatów, których nazw nie znalimy” (za: A. Janowski, Koźmice Wielkie…)
Na zabudowania usytuowane wokół podwórza składały się stodoła, stajnia oraz tzw. lodownia, czyli kamienna piwnica obsypana ziemią, służąca do przechowywania produktów wymagających niskich temperatur dla zachowania świeżości. Dwór otoczony był starodrzewem – lipami, dębami, akacjami, kasztanami i leszczynami, a w sercu pięknego sadu, pełnego jabłoni, grusz, śliw i orzechów, znajdował się staw. Stary drewniany dwór Potockich został rozebrany na początku XX stulecia. W jego miejscu wzniesiono wówczas murowany dom, który istnieje do dziś. Ostatnim herbowym właścicielem Koźmic o arystokratycznym pochodzeniu był Fryderyk de Roithberg.
W XIX i na początku XX wieku życie mieszkańców utrudniały, a nieraz i gwałtownie przecinały klęski elementarne – przede wszystkim liczne epidemie, szczególnie cholery (pochówki jej ofiar znajdują się po dziś dzień na Bugaju i Kopcach). Także rzeka Wilga po ulewnych deszczach często zalewała okoliczne gospodarstwa, powodując poważne straty zarówno na polach, jak i w zabudowaniach. Nadal dość powszechnym problemem pozostawał analfabetyzm.
W pierwszych dekadach nowego wieku życie we wsi toczyło się wciąż w zgodzie z rytmem pór roku, świąt kościelnych i dawnych ludowych zwyczajów. Do kluczowych form odpoczynku należała wizyta w karczmie po niedzielnej mszy. Karczmy były we wsi aż trzy, prowadzone przez żydowskich arendarzy – u Heśli, u Hany i u Blimy. Mieszkańcy własnym sumptem organizowali sobie życie kulturalne i rozrywki. W domu Kusinów funkcjonowała czytelnia, w ramach której Rozalia Kusinowa czytała książki rekrutującym się spośród mieszkańcom Koźmic słuchaczom. U Józefa Sumery organizowano z kolei przedstawienia i wspólne recytowanie wierszy. W 1908 roku w Koźmicach powstała Kasa Stefczyka, której siedzibą został budynek należący do rodziny Pirowskich, zlokalizowany przy skrzyżowaniu dróg do Wieliczki i Janowic.
Pierwsza wojna światowa dotknęła mieszkańców Koźmic w podobny sposób jak większość ludności Galicji – przede wszystkim przyniosła nędzę, głód i choroby. Część mężczyzn wcielonych do wojska nigdy już nie powróciło do domów. W tych trudnych czasach koźmiczanie szukali pomocy i schronienia u wielickich franciszkanów, chętnie wspierających okoliczną ludność. W klasztorze rezydował wówczas Sługa Boży br. Alojzy Kosiba, który prowadził kwesty na rzecz potrzebujących. Odwiedzał również Koźmice, a mieszkańcy wsi na tyle, na ile mogli, dzielili się żywnością.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wzrosło zaangażowanie polityczne ludności wiejskiej. Część mieszkańców Koźmic wstąpiła w szeregi Polskiej Partii Socjalistycznej. Na ich czele stanął Wojciech Sumera. W lutym 1927 roku przy miejscowej szkole podstawowej powstało Koło Młodzieży Ludowej działające w ramach Małopolskiego Związku Młodzieży. Założono wówczas bibliotekę i koło dramatyczne. Koło zaprzestało swojej działalności w dobie kryzysu gospodarczego końca lat dwudziestych, ale na początku lat trzydziestych zostało reaktywowane i działało prężnie aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Samokształceniowa i społeczna działalność tej organizacji z pewnością wpłynęła na postawy wielu młodych mieszkańców Koźmic. Ich staraniem przy szkole powstała świetlica. W kole działały także zespoły zajmujące się „przysposobieniem rolniczym” z zakresu uprawy ziemniaków, buraków, organizacji ogródków warzywnych czy hodowli kur, świń oraz królików. Koło miało także inne sekcje, m.in. oświatową, sportową, śpiewaczą, muzyczną czy kobiet. Zajmowało się organizacją dożynek, akademii o charakterze patriotycznym, do świetlicy zakupiło radioodbiornik.
W 1927 roku we wsi wybudowano nową szkołę, do której uczęszczało 337 uczniów. Rosła liczba mieszkańców znajdujących zatrudnienie poza rolnictwem – wielu pracowało w wielickich zakładach, to jest kopalni, cegielni, tartaku, a także przy budowie kolei Kraków-Wieliczka; nie brakowało też mieszkańców Koźmic, którzy pracę znaleźli aż w Krakowie. Kilka koźmickich rodzin wyruszyło na poszukiwanie pracy na Śląsk, do powstającego właśnie Centralnego Ośrodka Przemysłowego. Wszyscy oni, powracając do rodzinnej miejscowości, stawali się importerami nowych zwyczajów i stylu życia. Propagowaniu nowinek z zakresu rolnictwa sprzyjało z kolei funkcjonowanie od 1928 roku Kółka Rolniczego, którego pierwszym prezesem został Franciszek Piątek. Kółko prowadziło w latach 1939–1946 sklep, a dochody z niego były przeznaczone na rozwój wsi.
We wrześniu 1939 roku miejscowość nie została dotknięta działaniami wojennymi, ale udziałem jej mieszkańców – podobnie jak całych rzesz ludności wiejskiej Małopolski – stała się paniczna ucieczka w pierwszych dniach wojny. W efekcie w Sierczy zginęły od niemieckich bomb czworo uchodźców z Koźmic. Wkrótce koźmiczanie powrócili do domów, by mierzyć się z niezwykle trudną codziennością pod okupacyjną administracją – Koźmice znalazły się w granicach utworzonego przez Niemców Generalnego Gubernatorstwa. Mieszkańców obowiązywała godzina policyjna, musieli dostarczać niemieckim władzom drakońskie kontyngenty. Wielu trafiło do Trzeciej Rzeszy w roli robotników przymusowych, inni byli zobligowani do wykonywania zarządzeń niemieckich władz (w tym udział w przymusowych pracach na miejscu) pod groźbą śmierci. Powszechny terror skłonił mieszkańców Koźmic do licznego udziału w konspiracji. W gminie działała placówka Związku Walki Zbrojnej Ziemi Wielickiej o kryptonimie „Sosna”, a później „Las”. W 1941 roku obejmowała już trzy plutony wojskowe. Dowódcą placówki był najpierw podporucznik Antoni Batko „Sęp”, a później podporucznik Piotr Mitan.
W styczniu 1945 roku do Koźmic wkroczyła Armia Czerwona (trwałym śladem tych wydarzeń w lokalnym krajobrazie jest usytuowany za wsią pomnik zestrzelonego radzieckiego lotnika). Wkrótce mieszkańcy musieli zaadaptować się do życia w warunkach państwa komunistycznego. Część wyjechała, by szukać szczęścia i nowego życia na tzw. Ziemiach Odzyskanych Nie ulega wątpliwości, że w tym czasie przyspieszyły zmiany cywilizacyjne na wsi. Wielu młodych ludzi wyemigrowało do miasta – przede wszystkim do nieodległego Krakowa. Postępowała mechanizacja rolnictwa. W 1946 roku w Koźmicach powstały Środowiskowe Komitety Elektryfikacji. Rok później większość mieszkańców mogła już się cieszyć z dobrodziejstw dostępu do prądu – pojawiały się m.in. coraz liczniejsze prywatne radioodbiorniki. W 1956 roku wznowiło działalność Kółko Rolnicze, które mimo początkowych problemów zdołało zakupić, korzystając ze środków z Funduszu Rozwoju Rolnictwa, traktory i inne maszyny rolnicze. Pod koniec lat sześćdziesiątych, po zrzeszeniu kółek z Koźmic, Gorzkowa i Bieńkowic stworzono Międzykółkową Bazę Maszynową z siedzibą w Gorzkowie, a z czasem jej działalność poszerzyła się o warsztat ślusarsko-kowalski, usługi transportowe i budowlane (baza uczestniczyła m.in. w remontach lokalnych dróg i budynków użyteczności publicznej).
Pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku wieś miała 1900 mieszkańców żyjących w 325 domach. Przebudowano wówczas drogę z Wieliczki do Koźmic, kładąc na niej asfalt. Uruchomiono również linię PKS na tej trasie. W kolejnych latach remontowano dalszy jej odcinek oraz wiele innych dróg lokalnych. Od września 1963 roku trwała budowa Domu Kultury. Budynek powstał według projektu krakowskiego architekta nazwiskiem Orłowski i przy ogromnym zaangażowaniu mieszkańców Koźmic. Uroczyste otwarcie odbyło się 17 stycznia 1965 roku. Zarówno na czele Komitetu Budowy Domu Kultury, jak i inicjatyw związanych z remontami i budową dróg stał działacz społeczny z Krakowa Ludwik Wilk, wywodzący się z miejscowej rodziny Wilków. W Domu Kultury znalazły się pomieszczenia m.in. dla biblioteki czy kawiarni oraz duża sala widowiskowa. W latach siedemdziesiątych w miejscu istniejącej dotychczas klubokawiarni powstało przedszkole. Warto dodać, że część koźmickiej młodzieży należała do Ludowego Zespołu Sportowego „Wilga”, którego stadion został wybudowany w pobliżu Bazy Maszynowej.
W 1976 roku została zlikwidowana gmina Koźmice Wielkie. Wieś włączono do gminy Wieliczka, a po sprawującym wówczas funkcję jej naczelnika Zdzisławie Zarębie urząd objął mieszkaniec Koźmic Kazimierz Domanik. Lata osiemdziesiąte XX wieku przyniosły Koźmicom i innym okolicznym miejscowościom gazyfikację. W ostatniej dekadzie funkcjonowania PRL mieszkańcy rozpoczęli również budowę kościoła. Świątynia pod wezwaniem Trójcy Świętej została konsekrowana przez kardynała Franciszka Macharskiego 26 maja 1991 roku. W nową epokę w dziejach Polski mieszkańcy wchodzili już z własną parafią. W 1991 roku zawiązał się również Komitet Budowy Szkoły, a w grudniu 1997 roku ukończono zainicjowaną jeszcze w 1989 roku budowę wodociągu. W 2000 roku młodzież z Koźmic rozpoczęła naukę w nowym budynku gimnazjum. Wyremontowano wówczas również stary budynek szkolny, w którym mieściła się miejscowa szkoła podstawowa, a w 2002 roku przeprowadzono częściowy remont budynku Domu Kultury.
Do dziś w Koźmicach można podziwiać kilka zabytków będących świadkami dawnych dziejów wsi. Należą do nich m.in. młyn wodny Rzepy (przekazy na temat młyna w tym miejscu sięgają średniowiecza, ale młyn który znajduje się tam obecnie został wybudowany w miejscu starszego w 1925 roku) wraz ze znajdującymi się obok chałupą, dwoma stodołami i stawem młyńskim utworzonym z wód potoku Koźmiczanka oraz dwa inne młyny z dwudziestolecia międzywojennego; dom i stodoła z 1879 roku oraz chlewik z początku XX wieku w obejściu należącym do rodziny Pirowskich; dziewiętnastowieczny (czynny do początków XX wieku) kamieniołom „Wysypka” na Kopcach; budynek Kasy Stefczyka nad brzegiem Wilgi, przy skrzyżowaniu drogi do Janowic z drogą Myślenice-Wieliczka; wreszcie pochodząca z końca XIX wieku zagroda nr 25, usytuowana w samym sercu wsi.
Ciekawostki
Na obszarze Koźmic, w dolinie rzeki Wilgi, wydobyto kieł mamuta, który włączono do zbiorów Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce.
W 1915 roku pochodząca z Czech żona koźmickiego gospodarza Walentego Kowala przywiozła ze swojej ojczyzny projektor. W soboty i niedzielę dzieci ze wsi mogły przyjść do domostwa Kowalów, by obejrzeć wyświetlane przez gospodynię bajki. W zamian przynosiły jajka, chleb czy mąkę.
Jak cytować?
Emilia Karpacz, "Koźmice Wielkie", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2025, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/kozmice-wielkie