Luborzyca

Opis topograficzny

Luborzyca leży w bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa na terenie Płaskowyżu Proszowickiego. Przez teren wsi przebiega historyczny trakt Kraków - Proszowice – Wiślica. Krajobraz wsi jest pagórkowaty, poprzecinany gęstą siecią strumyków, ale pozbawiony większej rzeki pozwalającej na spław towarów. Luborzyca obecnie jest siedzibą gminy Kocmyrzów-Luborzyca położonej w powiecie krakowskim.

Streszczenie dziejów

Historia Luborzycy sięga początków XIII wieku, kiedy to biskup krakowski Iwo Odrowąż między 1219 a 1229 rokiem ufundował kościół parafialny. Wieś zawdzięczała pomyślność gospodarczą położeniu na szlaku z Krakowa do Wiślicy i Proszowic. Od 1401 roku plebani luborzyccy byli wybierani z grona profesorów Uniwersytetu Krakowskiego. Pod patronatem uczelni lokalna szkoła parafialna działała nieprzerwanie nawet po katastrofie dwóch wojen północnych i epidemii z 1706 roku w czasie której przeżyło tylko 16 z 1627 parafian. W wyniku rozbiorów, wojen napoleońskich i kongresu wiedeńskiego Luborzyca stała się miejscowością graniczną między Królestwem Polskim a Rzecząpospolitą Krakowską, a później monarchią Habsburgów. Na terenie wsi podczas insurekcji 1794 roku przebywał Tadeusz Kościuszko a w czasie powstania styczniowego dyktator Marian Langiewicz. W czasie pierwszej wojny światowej przez przejście graniczne w Luborzycy wkroczyła do Królestwa Polskiego tzw. siódemka Władysława Beliny-Prażmowskiego. Podczas drugiej wojny światowej mieszkańcy angażowali się w działalność Batalionów Chłopskich, czego konsekwencją była pacyfikacja wsi. Po drugiej wojnie światowej gmina zmieniła nazwę na Kocmyrzów-Luborzyca i stała się de facto częścią aglomeracji krakowskiej.

Dzieje miejscowości

Dzieje Luborzycy sięgają początków XIII wieku, kiedy biskup krakowski Iwo Odrowąż między 1219 a 1229 rokiem ufundował kościół parafialny. Wieś należała do majątku biskupa krakowskiego, ale od początku XV wieku była również związana z Uniwersytetem Krakowskim. 15 czerwca 1401 biskup Piotr Wysz z Radolina, zwolennik odnowienia uczelni i wykonawca testamentu królowej Jadwigi Andegaweńskiej przekazał dochody parafii luborzyckiej na potrzeby Uniwersytetu Krakowskiego. Nadania luborzyckiego beneficjum parafialnego potwierdził w 1419 roku nowy papież Marcin V. W 1422 roku ordynariusz krakowski i zarazem kanclerz uniwersytetu Wojciech Jastrzębiec przeznaczył dochody prebendy luborzyckiej na uposażenie doktora dekretów lub licencjata wykładającego na wydziale prawa. Beneficjentom zezwolono na pobieranie dziesięcin od chłopów i dziesięciny z folwarku. Od tego momentu aż do początku XIX wieku plebanami luborzyckimi zawsze zostawali profesorowie uniwersyteccy, którzy dbali o funkcjonowanie lokalnej szkoły parafialnej. Niektórzy jej uczniowie, często pochodzenia plebejskiego, kontynuowali później naukę jako krakowscy studenci. Pierwsze wzmianki o jej istnieniu pochodzą z 1418 roku, kiedy jej absolwent Andrzej syn Dominika z Pietrzejowic zapisał się na Uniwersytet Krakowski. W XV wieku istniał już drewniany budynek szkolny. Luborzyca zawdzięczała pomyślność gospodarczą swojemu położeniu na trakcie z Krakowa do Wiślicy, która od czasów Kazimierza Sprawiedliwego była siedzibą kapituły. W XVI wieku, gdy spadło znaczenie Wiślicy, wzrosła niepomiernie rola znajdujących się na tym samym szlaku Proszowic, będących siedzibą sejmiku szlachty Ziemi Krakowskiej. Jak wynika z „Liber Beneficiorum” Jana Długosza, w drugiej połowie XV wieku Luborzyca była dużą wsią, na terenie której znajdowały się trzy młyny, cztery karczmy w tym jedna przy wielkiej drodze proszowskiej istniejąca przynajmniej od 1417 roku. Poza tym wciąż mogła funkcjonować kuźnia poświadczona źródłowo w 1429 roku oraz warsztat szewski wzmiankowany w 1476 roku. Podstawą gospodarki były jednak dwa folwarki: biskupi zarządzany przez włodarza oraz plebański. We wsi znajdowało się wtedy aż 14 łanów kmiecych. Pierwszy budynek szkoły prawdopodobnie uległ zniszczeniu przed 1515 rokiem, kiedy zakupiono 50 drzew na budowę nowej siedziby. W 1579 roku wymagała ona już remontu, a szczególnie podparcia komina, któremu groziło zawalenie. Pomyślny rozwój wsi został zatrzymany przez zawieruchy wojenne drugiej połowy XVII wieku. Przez teren Luborzycy przeszły wojska szwedzkie w 1655 roku i siedmiogrodzkie w 1657 roku. W czasie wojny północnej w 1702 roku do wsi ponownie wkroczyły wojska szwedzkie. Jednak prawdziwą tragedią dla mieszkańców była epidemia z 1706 roku, w czasie której przeżyło tylko 16 z 1627 parafian. Szkoła parafialna przetrwała wojny w drugiej połowie XVII wieku. Doszło co prawda do kryzysu i zmiany profilu edukacyjnego na szkolenie muzyczne, ale pod nazwą kantorówki szkoła dalej funkcjonowała, prowadzona zapewne przez organistę. Remont jej budynku przeprowadził w 1742 roku pleban i rektor Uniwersytetu Krakowskiego Wojciech Antoni Myciński.
Wydaje się, że związki z uniwersytetem i dobre funkcjonowanie szkoły parafialnej mogły mieć wpływ na postawę luborzyckich chłopów, którzy dość powszechnie zasilili szeregi wojska insurekcyjnego Tadeusza Kościuszki. Naczelnik powstania obozował na terenie wsi od 1 do 3 kwietnia 1794 i to właśnie tam sformował dywizje, które następnie wyruszyły pod Racławice. Konsekwencją były represje wojsk rosyjskich, które objęły uczestników powstania szczególnym nadzorem. Po trzecim rozbiorze wieś na krótko trafiła pod zabór austriacki, by po wojnach napoleońskich stać się przygraniczną miejscowością Królestwa Polskiego. W okresie wojen napoleońskich na krótko zaprzestała działalności szkoła parafialna, ale już w 11 lutego 1819 roku właściciele okolicznych wsi dobrowolnie zobowiązali siebie, swoich potomków i gromady wiejskie do jej odtworzenia i utrzymania. Pewien kryzys nastąpił w latach dwudziestych XIX wieku, ale dzięki interwencji proboszcza Mateusza Gładyszewicza, pomocy finansowej udzielił konsystorz krakowski i szkoła kontynuowała swoją działalność. Luborzyca pozostała własnością biskupstwa krakowskiego do 1826 roku, kiedy to władze austriackie objęły je w tzw. „dzierżawę rządową”. Ostatecznie biskupstwo straciło prawo własności w 1864 roku po dekrecie uwłaszczeniowym cara Aleksandra II. W powstaniu listopadowym brała udział okoliczna szlachta między innymi kapitan Ludwik Mazarski, późniejszy dzierżawca okolicznych gruntów. Po stłumieniu powstania rząd rosyjski ograniczył samodzielność Królestwa. Utworzono m.in. posterunek garnizonu i komorę celną w Baranie, przysiółku luborzyckim, który od tego czasu przejmował powoli funkcję centrum wsi. W czasie powstania krakowskiego na terenie wsi agitowali i uzbrajali chłopów Ludwik Mazarski i jego zięć Alojzy Wende. Na terenie parafii luborzyckiej, w Goszczy doszło też do ważnego wydarzenia powstania styczniowego. 10 marca 1863 generał Marian Langiewicz ogłosił się dyktatorem powstania. W działaniach zbrojnych brała udział ludność chłopska. Karę śmierci przez powieszenie poniosło dwóch włościan z Woli Luborzyckiej. W Królestwie Polskim do uwłaszczenia chłopów doszło dopiero w 1864 roku. Na gruntach biskupich zostały utworzone nowe osady nazwane: Rosja i Kapkazy. Niestety nawet po tej dacie okoliczna szlachta starała się spowolnić proces emancypacji chłopskiej. Przekazała kiepską, dotychczas nieuprawianą, ziemię i starała się przymusić byłych poddanych do pracy. Konsekwencją uwłaszczenia było też powstanie Urzędu Gminnego, który w czasach pierwszego wójta Kajetana Pałetki został zlokalizowany w nowym budynku. Szkoła parafialna przestała funkcjonować w 1865 roku, kiedy jej zadania przejęła gminna samorządowa placówka oświatowa, która w 1870 roku uzyskała nowy budynek. W okolicach Luborzycy miały miejsce jedne z pierwszych potyczek pierwszej wojny światowej. To przez granicę na jej terenie do Królestwa Polskiego wkroczyła siódemka Władysława Beliny-Prażmowskiego, do której dołączyła okoliczna szlachta i chłopi. Zaangażowanie mieszkańców w ideę niepodległościową skutkowało powstaniem oddziałów Polskiej Organizacji Wojskowej w pobliskich Marszowicach, które w 1918 roku rozbrajały austriacką służbę graniczną w Kocmyrzowie. Działania wojenne przyniosły nieduże straty materialne w samej Luborzycy, ale już Marszowice uległy prawie całkowitemu zniszczeniu.W okresie międzywojennym w Luborzycy rozwinął się samorząd chłopski na wzór organizacji kwitnących w Galicji już od lat wprowadzenia autonomii. Jeszcze w czasie wojny powstało Kółko Rolnicze, a po niej Kasa Stefczyka oraz Wici i Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Wiejskiej. Ważnym wydarzeniem była wizyta Józefa Piłsudskiego w pobliskich Goszycach w 1924 roku. Marszałek przybył z okazji utworzenia osady zwanej „Legionówką” na miejscu dawnego majątku Gąsiorowskich przekazanego weteranom legionowym. W tym samym roku zorganizowano też straż ogniową. W 1934 roku otwarto linię kolejową Kraków - Warszawa przebiegającą przez pobliskie miejskości Zastów i Łuczyce oraz oddano do użytku dom ludowy. W czasie drugiej wojny światowej na terenie Luborzycy funkcjonowały oddziały partyzanckie Batalionów Chłopskich. Już w 1939 roku powstała pierwsza grupa oporu "Placówka Lilia". Działalność partyzancka przybrała na sile w 1943 roku, co zakończyło się niestety aresztowaniem dowódcy „Placówki Lilia”. 3 lipca tego roku spacyfikowano Luborzycę w wyniku czego zginęło sześć osób. Wojsko radzieckie wkroczyło do wsi 18 stycznia 1945. Wkrótce po objęciu rządów przez komunistów znacjonalizowano lasy i dokonano parcelacji największych majątków rolnych. W okresie powojennym wieś zelektryfikowano, a drogi wyasfaltowano. Do 1989 roku powstały Gminny Ośrodek Zdrowia i Gminny Ośrodek Kultury zarządzający bibliotekami. Z inicjatywy mieszkańców upamiętniono także bohaterów walk niepodległościowych. W 1963 roku, wybudowano funkcjonującą do dzisiaj siedzibę szkoły, której nadano imię 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1968 roku odsłonięto pomnik kosynierów i partyzantów. W 1970 roku powstała stała linia autobusowa do Krakowa. Rok później przeniesiono urząd gminy do Kocmyrzowa i zmieniono nazwę jednostki administracyjnej na Kocmyrzów-Luborzyca. W 1981 roku odsłonięto tablice upamiętniające ofiary hitlerowskiej pacyfikacji. Po przemianach ustrojowych rosła liczba mieszkańców wsi stale pracujących w Krakowie.

Ciekawostki

Hugo Kołłątaj interesował się stanem szkoły parafialnej w Luborzycy w liście do proboszcza, prof. J. K. Torainiego z 4 sierpnia 1779.

Bibliografia