Lipnica Mała

Opis topograficzny

Wieś znajduje się w beskidzkiej części Górnej Orawy, u podnóża Babiej Góry, na wysokościach między 500 a 600 m n.p.m. Zabudowa rozłożona jest wzdłuż głównej drogi i potoku Syhlec. Miejscowość od zachodu graniczy z Lipnicą Wielką oraz państwem słowackim, natomiast po drugiej stronie sąsiaduje z Zubrzycą Dolną i Górną, a dalej z Jabłonką.

Streszczenie dziejów

Lipnica jako jedna wieś powstała przed 1609 rokiem z inicjatywy rodziny Thurzonów, właścicieli tzw. państwa orawskiego. W 1618 roku Emeryk z matką Elżbietą Czobor lokowali Lipnicę Małą (Górną) jako osobną miejscowość. Zasadźcą został Jan Kral z dwoma własnymi rolami ziemi i jedną do dyspozycji kolonistów (później na pięciu kolejnych rolach osadzono zagrodników). W połowie XVII wieku właścicielami Komposesoratu Orawskiego została protestancka rodzina Thökölych, prześladująca tutejszych katolików. Terytorium Górnej Orawy znacznie ucierpiało w trakcie antyhabsburskiego powstania kuruców pod wodzą Emeryka Thökölyego (1678-1683) oraz przemarszu litewskich wojsk hetmana Kazimierza Jana Sapiehy w drodze na Wiedeń. Dopiero w drugim dziesięcioleciu XVIII stulecia odtworzono część populacji Lipnicy Małej i zasiedlono opuszczone role. U schyłku istnienia sąsiedniej Rzeczypospolitej, Cesarstwo Austriackie w kolejnych rozbiorach (1772-1795) zagarnęło ziemie sięgające aż po widły Wisły i Sanu. Reformy cesarza Józefa II (1780-1790) miały na celu poprawę nienajlepszej doli chłopów, którzy po ruchach narodowowyzwoleńczych w trakcie Wiosny Ludów w 1848 otrzymali wolność i zniesienie przymusowej pańszczyzny. Z czasem doprowadziło to do znacznych migracji zarobkowych do okolicznych miast, hut i kopalni na Śląsku czy nawet wyjazdów do Stanów Zjednoczonych Ameryki. W 1880 roku Lipnicę Małą zamieszkiwało 1903 osób w 353 domach, z czego 1680 stanowili katolicy, 205 „nieujawnieni” a 18 żydzi. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej w 1918 roku Rada Ambasadorów postanowiła przyznać Rzeczpospolitej sporne tereny Spisza i Orawy. W okresie międzywojennym w regionie działały liczne towarzystwa partiotyczne i kulturalne. 1 września 1939 granicę przekroczyły wojska niemieckie wspierane przez słowacką 1. Dywizję Piechoty. Górną Orawę wcielono do marionetkowego państwa kierowanego autorytarną ręką księdza Józefa Tiso. Po kolejnej wojnie problematyczne tereny trafiły ponownie do Polski (wówczas Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej). Przystąpiono do odbudowy zniszczeń, powołano Spółdzielnię Spożywców „Świt” (późniejszy "GS"), doprowadzono sieć telefoniczną i elektryczną. W latach siedemdziesiątych XX wieku wiele osób decydowało się na opuszczenie miejscowości, szukając zatrudnienia w budownictwie i przemyśle obuwniczym. Obecnie gmina czerpie korzyści głównie z rozwijającej się turystyki.

Dzieje miejscowości

Ziemie, na których leży obecnie Lipnica Mała były niezamieszkane aż do połowy XVI wieku. Wprawdzie już w średniowieczu granica między Koroną Polską a Królestwem Węgier biegła wzdłuż Przełęczy Spytkowickiej, sięgając komory celnej w Jabłonce założonej przez Kazimierza Wielkiego przed 1368 rokiem, lecz poza punktem poboru opłat, w regionie nie rozwijało się osadnictwo lokacyjne. Niemniej już od XIII stulecia niniejsze tereny były w rękach żupanów i starostów komitatu (województwa) orawskiego, z chwilową przerwą w latach 1441-1471, kiedy doszło do walk o koronę św. Stefana między Maciejem Korwinem a Jagiellonami, hrabią na Liptowie, Podzamczu, Turczaniu i Zwoleniu został Piotr Komorowski, późniejszy właściciel Żywca. Następnie włości trafiły do familii Thurzonów, którzy z czasem wyrośli na potentatów w handlu miedzią wydobywaną w kopalniach w rejonie Bańskiej Bystrzycy. W 1556 roku całą Orawę wykupił za zawrotną kwotę ponad 18 tysięcy talarów były biskup Nitry, protestant Franciszek I Thurzo. Szybko rozpoczęto akcję kolonizacji północnej partii regionu, gdzie funkcjonowały już nieduże folwarki węgierskiej rodziny Plathych, graniczące z wsiami należącymi do tzw. państwa żywieckiego Komorowskich. Osadnictwu sprzyjało uchodźstwo chłopów z Rzeczypospolitej, szukających schronienia w trudno dostępnych lasach oraz migracje Wołochów – ludów pasterskich z Wołoszczyzny maszerujących na zachód wzdłuż pasm karpackich. Karczowano polany nad potokami pod przyszłe gospodarstwa zw. zarębkami, wycinano drzewa na stokach gór w celu stworzenia pastwisk oraz szukano naturalnych hal na wypas owiec. Lipnicę jako jedną miejscowość (parę lat później dojdzie do podziału na Wielką i Małą) założono przed 1609 rokiem. W rejestrze podatkowym Zamku Orawskiego zapisano ją jako „villa nova”, co wskazywałoby na niedawną lokację. Większość osadników stanowiły rodziny wołoskie podlegające odrębnemu systemowi prawnemu (z własnym sołtysem zwanym kniaziem czy starostą – krajnikiem). Całość uzupełniali chłopi wywodzący się z pobliskich wsi (Jabłonka, Podwilk i Zubrzyca) czy zbiegowie z tzw. państwa żywieckiego oraz sąsiednich starostw: nowotarskiego i lanckorońskiego. W dokumencie z 1615 roku żupan Jerzy Thurzo zatwierdził prawo do wypasu stada liczącego 400 owiec na zboczu Babiej Góry. Od każdej sztuki pasterze odprowadzali rocznie 8 denarów podatku, a także dostarczali młode jagnięta właścicielom dóbr. Ponadto płacono czynsz „jesienny” od „koszarów” (tj. zagród wiejskich), w wysokości 1 florena i 12 denarów. W 1618 roku Emeryk Thurzo, syn Jerzego, razem z matką Elżbietą Czobor lokowali Lipnicę Małą na prawie wołoskim. Zasadźcą został Jan Kral z dwoma własnymi rolami ziemi i jedną do dyspozycji kolonistów. Dzierżone przez niego sołectwo podlegało licznym świadczeniom na rzecz Zamku Orawskiego. Rocznie musiał uiszczać po pół fury (wozu) wina i soli, od czego mógł się wykupić 17 florenami. W razie napadu czy wojny winien był stawić się do obrony warowni bądź opłacić robotników celem naprawy uszkodzeń. Zimą obowiązywało go przechowywanie i karmienie pańskich koni (lub równowartość florena). W ramach tzw. renty naturalnej oddawał rocznie 2 jarząbki (50 denarów) i tucznego wieprza (5 florenów), a także 10 belek z tartaku (o ile takowy posiadał), wymienne na 5 florenów. Chłopom pozostawiono do zajęcia pięć ról ziemi, z czynszem 10 florenów od każdej. Do danin należała dziesięcina z gontów i 50 denarów od tratwy (sic!) oraz 5 prosiąt (5 florenów), 2 cielęta (2 floreny), 5 gęsi (60 denarów), 5 kapłonów (50 denarów), 10 kur (60 denarów) czy 5 jarząbków (100 denarów). W inwentarzu majątkowym (tzw. urbarzu) z 1624 roku zapisano, iż właśnie upłynął trwający 15 lat okres wolnizny. Sołectwo nadal sprawował Jan Kral z bratem Jerzym, oddając pięciu zagrodnikom jedną z trzech własnych ról. Właściciele tzw. państwa orawskiego (Oravský komposesorát) byli protestantami, przez co usilnie dążyli do znacznego ograniczenia wpływów Kościoła katolickiego w regionie. Ich narzędziem do szerzenia nauki Marcina Lutra mieli być lokalni sołtysi, lecz ci w dużej mierze wspomagali misjonarzy wysyłanych przez biskupów ostrzyhomskich. Niechlubnym wyjątkiem okazała się tutaj rodzina Kralów z Lipnicy Małej, wspierająca nowego dziedzica, Stefana Thökölyego. Z polecenia cesarza Leopolda I Habsburga w 1659 roku na Spiszu i Orawie obradowała komisja badająca prześladowania na tle religijnym. Stanisław Kral jako jedyny z parafian odmówił składania zeznań, lekceważąc grożącą mu karę tysiąca florenów! Z czasem przymuszony przez komisarzy podał, iż we wsi było siedem ról chłopskich i dwa młyny sołtysie, aczkolwiek wyznał też, że ostatniego dnia karnawału banda zbójecka Macieja Klinowskiego (opłacanego przez Thökölych) zamordowała w jego domu katolika Jana Graczyka. Podobno ofiary i miejsca zbrodni nie wybrano przypadkowo, bowiem zmarły intensywnie propagował działalność misyjną księdza Jana Szczechowicza, zaciekłego wroga różnowierców.
Terytorium Górnej Orawy znacznie ucierpiało w trakcie antyhabsburskiego powstania Gaspara Piki w 1672 roku, zrywu kuruców pod wodzą Emeryka Thökölyego (1678-1683) oraz przemarszu litewskich wojsk hetmana Kazimierza Jana Sapiehy w drodze na Wiedeń. W źródłach odnotowano, że region niemal opustoszał, sołectwa i folwarki były zrujnowane, a głód „zaglądał” ludziom do domów. Trudnej sytuacji nie poprawił następny zryw niepodległościowy, zainicjonowany w 1703 roku przez księcia siedmiogrodzkiego Franciszka II Rakoczego. W drugim dziesięcioleciu XVIII stulecia odtworzono część populacji Lipnicy Małej i zasiedlono opuszczone role. Dobrze prosperowała także chałupnicza produkcja płócien lnianych, uważanych za najlepsze na całej Orawie. W latach 1739-1742 region nawiedziła epidemia dżumy, uśmiercając około 2 tysiące ludzi. U schyłku istnienia sąsiedniej Rzeczypospolitej, Cesarstwo Austriackie w kolejnych rozbiorach zagarnęło ziemie sięgające aż po widły Wisły i Sanu. W 1766 roku Maria Teresa wystawiła urbar (spis powinności gruntowych) dla mieszkańców północnych rubieży Królestwa Węgier, regulujący stosunki między właścicielami kompleksów leśnych a poddanymi. Mieli oni prawo do zbierania suchego drewna na opał, wyrębywania drzew nieowocowych tylko na potrzeby budowlane oraz gromadzenia żołędzi na paszę dla zwierząt. Reformy cesarza Józefa II (1780-1790) miały na celu poprawę nienajlepszej doli chłopów. Zniesiono dziedziczne sołectwa, zezwolono na swobodne zawieranie małżeństw czy zmianę profesji zawodowej. Sądownictwo szlacheckie zastąpiono państwowym z urzędami w okręgach powiatowych zw. Kreisamt. Jednocześnie kmieci i zagrodników objęto służbą wojskową oraz podniesiono czynsze pieniężne. Po groźnej zarazie tyfusu i klęsce nieurodzaju z połowy lat czterdziestych oraz ruchach narodowowyzwoleńczych w trakcie Wiosny Ludów, cesarz Franciszek Józef edyktem z 1848 roku zniósł przymusowe świadczenia pańszczyźniane wraz z jurysdykcją dominalną. Chłopi uzyskali uprawianą ziemię z łąkami, pastwiskami i dostępem do lasów oraz wolność osobistą, co z czasem doprowadziło to do znacznych migracji zarobkowych do okolicznych miast, zatrudniania w kopalniach i hutach na pruskim i czeskim Śląsku czy w fabrykach w Wiedniu i Bratysławie (Preszburgu). W 1880 roku Lipnicę Małą zamieszkiwało 1903 osób w 353 domach, z czego 1680 stanowili katolicy, 205 „nieujawnieni” a 18 żydzi. Na początku XX stulecia na Orawie pojawiali się agitatorzy zachęcający do wyjazdów na tzw. saksy (prace sezonowe) do Niemiec i Francji, a nawet za ocean do Stanów Zjednoczonych Ameryki.
Po zakończeniu pierwszej wojny światowej i rozpadzie monarchii austro-węgierskiej, na mapie Europy pojawiło się kilka nowych państw, w tym Czechosłowacja i Rzeczpospolita. Kluczowe okazało się wytyczenie stałej granicy między nimi, co nie było takie oczywiste w przypadku podziału Orawy i Spisza. Świadomość narodowa tutejszej ludności nie została jeszcze w pełni ukształtowana, oscylując wokół Polski, Słowacji, a nawet Węgier. Sytuację próbowali zmieniać liczni działacze kulturowi i edukatorzy, wspierani przez różne organizacje, jak funkcjonujące od 1904 roku krakowskie „Koło Spiżowe” im. Klaudyny Potockiej. Stowarzyszeniem kierował słynny etnograf Seweryn Udziela, prowadząc liczne wykłady, kolportując ulotki, kalendarze i elementarze czy propagując zakładanie ludowych bibliotek. Równie intensywnie pracował lekarz i poseł na Sejm Krajowy dr Jan Bednarski, rozpowszechniając polskojęzyczne książki oraz powołując „Gazetę Podhalańską”. W listopadzie 1918 roku Rada Narodowa w Jabłonce zaapelowała do władz w Krakowie o przyłączenie Górnej Orawy do Polski. Na konferencję pokojową do Paryża udali się: ksiądz Ferdynand Machay, lokalny działacz niepodległościowy Piotr Borowy i przedstawiciel Spisza Wojciech Halczyn. Początkowo zadecydowano o przeprowadzeniu plebiscytu, lecz podczas kolejnych rozmów w belgijskim Spa, 28 lipca 1920 Rada Ambasadorów postanowiła przyznać Rzeczpospolitej sporne tereny. Administrację nad nimi powierzono staroście spisko-orawskiemu (urząd zlikwidowano w 1925 roku). W okresie międzywojennym powołano kilka organizacji mających krzewić patriotyczne nastroje wśród mieszkańców regionu. Dostarczano polską literaturę, doposażano biblioteki czy finansowano edukację biednym dzieciom i młodzieży. Pod patronatem Towarzystwa Szkoły Ludowej w sąsiedniej Lipnicy Wielkiej w 1926 roku wystawiono Dom Ludowy. Odbywały się w nim przedstawienia teatralne, uroczystości państwowe i zabawy taneczne oraz mieściło się kółko rolnicze. Emil Mika założył zespół folklorystyczny „Orawiacy”, zdobywający dużą popularność w całym kraju. Warto dodać, że muzyk był autorem zbioru „Pieśni Orawskie” i melodramatu „Sen Bacy”, natomiast jego żona Józefa napisała utwory „Skubarki” i „Orawski pochód weselny”. Swoją działalność zaczęło również Towarzystwo Obrony Kresów Południowych kierowane przez profesora Władysława Semkowicza, specjalizując się w głoszeniu historycznych dowodów na odwieczną polskość Spisza i Górnej Orawy (sic!). W 1927 roku Małgorzata Starzyńska założyła w Warszawie Straż Kresów Południowych, zamienioną później w Towarzystwo Przyjaciół Spisza i Orawy (w 1932 roku jej współpracownik Jan Gałdyn zainicjował Koło Młodzieży Spisko-Orawskiej im. Halczyna i Borowego). W stolicy powstał także Związek Górali Spisza i Orawy, a 29 lipca 1931 tutejsi działacze kulturowi proklamowali Związek Spisko-Orawski.
Przed wybuchem drugiej wojny światowej sanacyjny rząd polski wykorzystał osłabienie Czechosłowacji po traktacie monachijskim (29-30 września 1938), anektując Suchą Górę, Głodówkę oraz część gminy Trzciana. Niecały rok później, 1 września 1939, granicę przekroczyły wojska niemieckie wspierane przez słowacką 1. Dywizję Piechoty. Górną Orawę wcielono do marionetkowego państwa kierowanego autorytarną ręką księdza Józefa Tiso. Rozpoczęto wymianę personelu administracyjnego, nauczycieli i księży, wypędzając polskich urzędników i duchownych. Paradoksalnie okres okupacji był krótkim momentem „dobrobytu” dla mieszkańców regionu. Wprowadzono korzystny przelicznik wymiany złotego na koronę, sklepy nieustannie zaopatrzano w podstawowe produkty, a kontyngenty płodów rolnych i zwierząt okazały się odpłatne! Pobór dotknął tylko mężczyzn nieposiadających rodzin i dzieci (co więcej, dozwolone były wyjazdy do pracy na terenie Rzeszy). Dobra sytuacja gospodarcza Orawy kontrastowała z trudnym położeniem Polaków na Podhalu. W rezultacie kwitł nielegalny handel i przemyt towarów do Generalnego Gubernatorstwa (niekiedy na Węgry przerzucano kurierów podziemia niepodległościowego czy Żydów). Niestety w czasie wojny zginęli zdekonspirowani przez Niemców członkowie ZWZ-AK, lokalni muzycy Emil i Józefa Mikowie. W obliczu nadciągającej ofensywy armii radzieckiej, jesienią 1944 roku mężczyzn w wieku 18-60 lat skierowano do stawiania okopów i bunkrów. W dniach 30-31 stycznia 1945 oddziały sowieckie wkroczyły do wsi, gdzie „zimowały” kilka tygodni. Wskutek ostrzału pobliskiej Murowanicy w jednej z piwnic udusiły się aż 23 osoby, natomiast w Przywarówce spłonęło 30 chałup. Żołnierze dopuszczali się masowych grabieży żywego inwentarza i mienia domowego, nie oszczędzając również wyposażenia kościoła i plebanii. Po wojnie przystąpiono do odbudowy zniszczeń oraz organizacji nowej administracji władzy ludowej. Powołano Spółdzielnię Spożywców „Świt”, przekształconą w Gminną Spółdzielnię (zwaną potocznie „GS”). Do urzędu pocztowego doprowadzono sieć telefoniczną (elektryfikację ukończono dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku). Osada weszła w skład gminy zbiorowej w Jabłonce, zniesionej w 1955 roku na rzecz Gromadzkiej Rady Narodowej w Lipnicy Wielkiej (zamienionej w 1973 roku na osobną gminę). Wspierając rozwój turystyki górskiej w 1954 roku utworzono Babiogórski Park Narodowy (w 1977 roku wpisano go do Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery). Z powodu braku większych perspektyw na rozwój i zarobek, wiele osób decydowało się na opuszczenie miejscowości, podejmując pracę przy budowie sztucznego zbiornika wodnego na rzece Orawie czy w Kombinacie Obuwniczym w Nowym Targu. Po podpisaniu umowy granicznej między Polską a Czechosłowacją w 1958 roku uregulowano kwestię nauczania dzieci i młodzieży w języku słowackim, pozostawiając na potrzeby mniejszości zaledwie jedną szkołę w Jabłonce. Najbliższa polskojęzyczna biblioteka i dom kultury z kinem „Smrek” funkcjonowały w Lipnicy Wielkiej. Wznowiono działalność zespołu regionalnego „Orawa”, prezentującego lokalne tańce, śpiewy i zwyczaje. Od 1974 roku odbywa się cykliczne Święto Pasterskie, nawiązujące do obrzędów związanych z wypasem owiec i etosem góralskim. Obecnie gmina czerpie korzyści głównie z rozwijającej się turystyki ukierunkowanej na rejony babiogórskie i zamek orawski.

Ciekawostki

W skansenie wsi orawskiej w Zubrzycy Górnej (Orawski Park Etnograficzny) znajduje się dom rodziny Tomciaków z 1840 roku

W Lipnicy Małej znajduje się kapliczka Upadku Chrystusa pod krzyżem z rzeźbą datowaną na 1547 rok, przywiezioną na Orawę w końcu XVII wieku. Figura znajdowała się dawniej w drewnianej kapliczce z około 1800 roku, zamienionej na murowaną w 1937 roku

Bibliografia