Dwory Drugie
Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Oświęcim
Autor opracowania
Piotr Kołpak
Zabytki
Parafie
Opis topograficzny
Dwory Drugie leżą w gminie Oświęcim w zachodniej części województwa małopolskiego na pograniczu trzech regionów gospodarczych: Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, aglomeracji krakowskiej oraz tzw. Podbeskidzia obejmującego Bielsko-Białą i okolice. Miejscowość dzieli się na Żaki (część wschodnia) oraz Machnaty (część zachodnia). Wieś jest położona na północnej terasie doliny Wisły, pomiędzy jej naturalnym biegiem i Drogą Wodną Górnej Wisły, czyli ośmiokilometrowym kanałem, który ma umożliwić tansport węgla z okolicznych kopalń do Krakowa, Warszawy i Trójmiasta. Położenie determinuje charakter flory, w której dominuje roślinność siedlisk wodnych i łęgowych. Wieś od zachodu graniczy z Oświęcimiem, od południa z Monowicami oraz sołectwem Stawy Monowskie, od wschodu z Mętkowem. Pod koniec XIX wieku w kronice parafialnej sąsiedniej wsi zapisano: „Położenia nie można nazwać pod względem klimatu szczęśliwem. Okolica obfituje w stawy i bagna, które nasycają powietrze wilgocią. Do tego królowa rzek polskich, Wisła, występuje co kilka lat z łożyska swego, zalewając wodą grunty nadbrzeżne i niszcząc plony mieszkańców”.
Streszczenie dziejów
Najstarsza wzmianka o Dworach pochodzi z 1405 roku, kiedy Bolek książę cieszyńsko-oświęcimski nadał oświęcimskiemu klasztorowi Dominikanów dziesięcinę snopową z książęcych wsi Dwory i Łąki. W 1457 roku wraz ze sprzedażą księstwa oświęcimskiego Dwory znalazły się w rękach królów polskich. Z czasem wokół tutejszego folwarku wyrosła osada Machnaty zarządzana przez rodziny kolejno: Jaworskich, Malczewskich i Hallerów. W 1954 roku Dwory włączono w granice miasta Oświęcimia, z kolei Dwory Drugie z przysiółkami Machnaty, Żaki, Suchodębie funkcjonowały jako osobne sołectwo. W latach siedemdziesiątych przyjęto plan gospodarczy „Kaskada Wisły” – w jego ramach we Dworach wybudowano stopień wodny oraz pięciokilometrowy kanał.
Dzieje miejscowości
Najstarsza wzmianka o Dworach pochodzi z 1405 roku, kiedy Bolek książę cieszyński nadał oświęcimskiemu klasztorowi Dominikanów dziesięcinę snopową z książęcych wsi Dwory i Łąki. Księstwo oświęcimskie wyodrębniło się na początku XIV wieku z księstwa cieszyńsko-oświęcimskiego, które z kolei jeszcze wcześniej odłączono od księstwa opolskiego. Bolek był księciem cieszyńskim, jednak zarządzał ziemią oświęcimską po bezpotomnej śmierci swojego piastowskiego krewnego księcia Jana III oświęcimskiego. W burzliwych latach pierwszej połowy XV wieku region ten stał się obiektem napadów czeskich husytów, a następnie tzw. raubritterów, czyli rozbójników wywodzących się ze stanu rycerskiego, którzy mieli swoje siedliska na zamkach Wołek, Grojec, Barwałd czy Bukowiec. Zaangażowany w rozboje książę Jan IV oświęcimski został zmuszony do sprzedaży swojego władztwa. 21 lutego 1457 król polski Kazimierz Jagiellończyk za 50 tysięcy kop groszy praskich kupił księstwo wraz z dwoma miastami (Oświęcimiem i Kętami), dwoma zamkami (Oświęcimiem i Wołkiem) oraz 45 wsiami. Dopiero jednak w 1564 roku księstwa oświęcimskie i zatorskie wcielono do korony Królestwa Polskiego, tworząc z nich powiat śląski w granicach województwa krakowskiego.
Tymczasem położona nad Wisłą niewielka osada Dwory coraz częściej była dzielona między różnych właścicieli i dzierżawców. W 1429 roku książę Kazimierz oświęcimski poświadczył, że przeor oświęcimskich dominikanów Paweł Pres sprzedał tu Mikołajowi Płocicy wolną rolę, a w 1438 roku, książę Wacław oświęcimski nadał wolny łan Mikołajowi Pokrzywce za 20 grzywien długu – ale z obowiązkiem służby z mieczem i kuszą na książęcym zamku. Rok później łanami leżącymi między ziemiami obu Mikołajów książę Wacław obdarował Piotra Sulika – także jako spłatę długu. Z czasem część wsi stała się też własnością urzędu prepozyta oświęcimskiego, gdyż już w drugiej połowie XV wieku miejscowi chłopi odprowadzali na jego rzecz daninę wartości 6 grzywien. Wydaje się jednak, że większa część Dworów należała do książąt oświęcimskich, którzy oddawali wieś lub poszczególne role w dzierżawę. W 1457 roku wraz ze sprzedażą księstwa oświęcimskiego Dwory znalazły się w rękach królów polskich.
Z czasem wokół jednego z folwarków wyrosła osada zwana najpierw Machnatami, a następnie Dworami Drugimi – dla odróżnienia od Dworów dzisiaj będących już częścią Oświęcimia. Folwarkiem w Dworach Drugich zarządzali kolejno przedstawiciele rodzin Jaworskich, Malczewskich i Hallerów. 9 lutego 1919 w tutejszej kaplicy pochowano Cezarego Wojciecha Hallera, kapitana Wojska Polskiego, brata generała Józefa Hallera, a w końcu uczestnika wojny polsko-czeskiej o Śląsk Cieszyński. Cezary Haller jako dowódca półbatalionu złożonego z 240 żołnierzy został ciężko ranny 26 stycznia 1919 w przegranej z oddziałami czeskimi bitwie pod Kończycami Małymi. W wyniku poniesionych ran wkrótce zmarł. Korespondent krakowskiego „Czasu” donosił: „Zwłoki złożono w grobowcu rodzinnym w ogrodzie. Nad grobem po przemówieniu kapłana odezwał się do zgromadzonego ludu syn miejscowego włościanina, pan Kwaśny i poruczył sieroty po poległym bohaterze opiece włościan. Rozrzewniające było przemówienie przedstawiciela Śląska, który głosem drżącym od łez wyraził nadzieję, że śmierć poległego rycerza nie pozostanie bez wpływu na losy księstwa cieszyńskiego, które nigdy tej krwawej ofiary nie zapomni […]. Robotnicy z fabryk w Oświęcimiu i okolicy zamiast wieńca na trumnę śp. Cezarego Hallera złożyli zebrane drogą składek 500 koron, przeznaczając tę sumę na obronę kresów śląskich”.
W 1954 roku Dwory włączono w granice miasta Oświęcimia, z kolei Dwory Drugie z przysiółkami Machnaty, Żaki, Suchodębie funkcjonowały jako osobne sołectwo. Już od zakończenia działań drugiej wojny światowej wschodnie przedmieścia Oświęcimia przeznaczono na strefę gospodarczą. W 1945 roku w Dworach – na terenie należącym w czasie wojny do zakładów Buna-Werke jako część obozu koncentracyjnego Auschwitz III Monowitz – utworzono Fabrykę Paliw Syntetycznych, przemianowaną później na Zakłady Syntezy Chemicznej w Dworach, a następnie na Zakłady Chemiczne „Oświęcim”. Produkowano tu m.in. benzynę syntetyczną, metanol, polistyren, a także kauczuk. Po prywatyzacji przedsiębiorstwa w 2007 roku Firma Chemiczna Dwory S.A. przejęła czeskiego producenta kauczuku i zaczęła działać pod nazwą Synthos S.A. Z dziejami gospodarczymi miejscowości wiąże się także kwestia przekopu Wisły celem udrożnienia koryta dla żeglugi handlowej. Plany te narodziły się jeszcze w drugiej połowie lat czterdziestych XX wieku, a w latach siedemdziesiątych przyjęto plan gospodarczy „Kaskada Wisły”. Według jego autorów do 2000 roku Wisła miała nadawać się do żeglugi morskiej już od Oświęcimia. W latach 1978-1989 wybudowano stopnie wodne w Dworach Drugich, Smolicach i w Krakowie („Kościuszko”), a następnie na terenie Dworów utworzono ośmiokilometrowy kanał. Prace przerwano z powodu braku środków. Wieś liczy obecnie ponad 300 mieszkańców.
Jak cytować?
Piotr Kołpak, "Dwory Drugie", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/dwory-drugie