O pieczęciach. Część 1: Wprowadzenie

Pieczęcie plebańskie (parafialne) i dziekańskie (dekanalne)

Początki sfragistyki parafialnej i dekanalnej sięgają średniowiecza. To wówczas na mocy postanowień synodów metropolitalnych i diecezjalnych plebani i dziekani zostali zobowiązani do stemplowania dokumentów oraz korespondencji. Wzorce ikonograficzne czerpano z mającej długą tradycję sfragistyki kościelnej, szczególnie klasztornej (pieczęcie opackie i konwentualne), biskupiej (pieczęcie ordynariuszy, sufraganów czy oficjałów) oraz kapitulnej (pieczęcie kanoników). Zgodnie z zaleceniami imiona i funkcje dysponentów pieczęci wpisywano w legendę w otoku pieczęci, a jej pole miano poświęcać wizerunkom czerpanym z wezwań kościołów parafialnych. Zazwyczaj jednak duchowni posługiwali się prywatnymi tłokami herbowymi, co wynikało ze względów praktycznych pracy kancelaryjnej. Najstarsze zachowane odciski pieczęci parafialnych i dekanalnych zachowały się w księgach metrykalnych zaprowadzonych decyzją ojców soboru trydenckiego w drugiej połowie XVI wieku. Stemplowanie metryk i dokumentacji upowszechniło się jednak dopiero w czasach rozbiorów Rzeczpospolitej, choć już wcześniej metropolita gnieźnieński Władysław Łubieński (1759–1767) nałożył na plebanów i dziekanów obowiązek odciskania pieczęci „miejscowej świątyni” oraz pieczęci dekanalnej pod protokołami wizytacyjnymi i wyciągami z ksiąg metrykalnych. Na późniejszy rozwój sfragistyki plebańskiej i dziekańskiej niewątpliwie wpłynęły rozporządzenia władz austriackich o prowadzeniu skrupulatnej dokumentacji aktowej przez proboszczów. Zgodnie z tzw. reformami józefińskimi z lat osiemdziesiątych XVIII stulecia duchowni stawali się jednocześnie urzędnikami stanu cywilnego. Niewątpliwie wpłynęło to na ukształtowanie się pełnoprawnych kancelarii parafialnych regulujących funkcjonowanie społeczno-instytucjonalne wiernych.

Decyzję o wykonaniu pieczęci podejmował zapewne sam proboszcz w oparciu o obowiązujące normy określające treść legend otokowych i schemat wyobrażeń napieczętnych. Pierwsze pieczęcie tego typu przekazywały odbiorcy komunikat o dysponencie tłoka, jego funkcji, zasięgu terytorialnym (parafia, dekanat, diecezja) i niekiedy wezwaniu kościoła. Najważniejszym elementem komunikatu sfragistycznego było wyobrażenie napieczętne, stanowiące główny nośnik treści ideowych. Jego funkcję należało wiązać z siłą przekazu wizualnego, który miał katechizować niepiśmiennych wiernych – jak powiadano – „skuteczniej aniżeli liczne traktaty teologiczne”. W przypadku pieczęci parafialnych posługiwano się najczęściej uproszczonymi przedstawieniami odwołującymi się do patronów świątyń bądź innych osób w szczególny sposób związanych z danym miejscem. Należy tutaj podkreślić, że nie funkcjonowały one w próżni, lecz były ściśle powiązane z tzw. ikonosferą kościołów, na którą składają się wszelkiego rodzaju dzieła sztuki sakralnej mające oddziaływać wizualnie na wiernych.

Już w następnym wpisie zaprezentujemy wam pieczęcie ze wspomnianego na początku zespołu Acta gratiosa!