Małopolskie zabytki
Kaplica św. Otylii i św. Łucji w Wilkowie
Maria Działo-Nosal
„Wiele zabytkowych świątyń wiejskich w okolicach Krakowa jest powszechnie znanych, odwiedzanych i opisywanych. Są jednak także świątynie, o których – po za społecznością miejscową – prawie nikt nic nie wie, a nawet historycy sztuki ich nie znają, chociaż są to zabytki interesujące, kryjące niekiedy w swych wnętrzach wartościowe dzieła sztuki. Do takich właśnie zabytków zaliczyć można drewnianą kaplicę p.w. śś. Otylii i Łucji w Wilkowie.”
Marian Kornecki, 1994
Legendy o powstaniu kaplicy
Przy skrzyżowaniu dróg w Wilkowie, na niewielkim pagórku porośniętym starodrzewiem stoi drewniana kaplica pod wezwaniem św. Otylii i św. Łucji. Jej powstanie łączone jest klasztorem Benedyktynów z Tyńca, którzy od połowy XV wieku byli właścicielami dóbr wilkowskich, w tym położonego nieopodal kaplicy dworu, zwanego „klasztornym”. Według miejscowej legendy to właśnie oni przywieźli do Wilkowa obraz św. Otylii i umieścili go na drzewie w pobliżu należącego do nich dworu. Z czasem, aby obraz nie uległ zniszczeniu zakonnicy postanowili przenieść wizerunek do kościoła parafialnego w Luborzycy. Obraz miał jednak kilkukrotnie powracać w poprzednie miejsce. Na znak tego cudownego wydarzenia benedyktyni mieli zbudować w tym miejscu kaplicę i umieścić w niej obraz św. Otylii. Tak początek powstania kaplicy opisują legendy, a jakie informacje możemy odnaleźć w źródłach i literaturze naukowej? Nie wiadomo, czy pierwsza kaplica św. Otylii istniała już w XV wieku, wraz z przynależnością Wilkowa do opactwa benedyktynów w Tyńcu. Zachowane elementy wyposażenia świątyni takie jak: XVI-wieczny tryptyk z obrazem św. Otylii w polu głównym czy późnogotyckie nadproże portalu i obramienia okien wskazują, że prawdopodobnie istniała ona w tym miejscu już w XVI wieku. Pierwsze wzmianki archiwalne o kaplicy pochodzą z XVII wieku i tak też była dotąd datowana w literaturze przedmiotu.
Kaplica św. Otylii w źródłach archiwalnych
Pierwszy dokładny opis kaplicy św. Otylii w Wilkowie pochodzi z 1720 roku i odnajdujemy go w „Inwentarzu folwarków, wsi i miasteczek do konwentu tynieckiego należących w latach 1720/1722 spisane”: „Przed Dworem kaplica jest na Gorce, pod tytułem S. Otoliy gdzie ludzie w różnych potrzebach i nieszczęściach doznają łaski Boskiej. Ta kaplica jest z drzewa ciosanego do którey drzwi są dobre na zawiasach y hakach żelaznych z zamkiem y kluczem. A od tey kaplicy klucz we dworze oddany y konserwowany bydź powinien. Ściana tey kaplice z iedney strony od Dworu w kleszce drzewnia się wzięła podszybitka z dachem gontowym, za dzierżawy Imci Pana Bliwernica reparowana także w całej kaplicy posadzka z cegły położona okien iest dwie szklanych wotów oprawnych z okienicami w kaplicy danemi w tey kaplicy w środku iest stragarz cały na którym iest Crucifix y trzy obrazki drewniane Ołtarz wielki na którym obraz S. Otoliey z konwentu dany, na tym obrazie iest zasłona kitaykowa ceglasta iedna (...) Item od zachodu słońca są drzwi drugie z przyścianku z Tarcic dobre na zawiasach y hakach żelaznych z zapory drewnianą. Od dworu przy tej kaplicy są świeżo posadzone wierzbki y lipki.” [pisownia oryginalna]
Ten szczegółowy opis dostarcza nam wielu informacji o wyposażeniu kaplicy, w tym o obrazie św. Otylii otoczonym szczególnym kultem, a nawet o krajobrazie wokół kaplicy, czyli posadzonymi około 1720 roku wierzbami i lipami, które porastają ten pagórek do dziś. Kolejny opis kaplicy św. Otylii znajduje się w aktach wizytacji biskupiej z 1747 roku. To najważniejszy, jak dotąd zapis źródłowy dotyczący kaplicy, ponieważ autor podaje w nim dokładny rok budowy tej niewielkiej świątyni: 1744. Oznacza to, że opis z 1720 roku dotyczył poprzedniej kaplicy św. Otylii. Warto przytoczyć choćby fragmenty tego opisu z akt wizytacji biskupiej, który ujawnia wiele istotnych elementów wyposażenia kaplicy, zachowanych do dziś w jej wnętrzu:
„Inwentarz y opisanie Kaplicy w Wilkowie pod Tytułem S. Otylij w Parafii Luborzyckiej bedącey. Kaplica na południe wystawiona nowo w Roku Tysięcznym Siedemsetnym Czterdziestym Czwartym, gdyż ante była stara na Pagórku między dwiema wąwozami przez Imci Pana Antoniego Gorayskiego Dzierżawcy na ten czas Wilkowskiego. Drzwi do niey iedne z południa z zamkiem kluczem y skoblę, drugie od zachodu słońca z zaporą, te oboie na zawiasach żelaznych y hakach. Przybudowana iest także zakrystya mała w którey dla ubierania się iest ława, zwierciadło stare od Pana Zielecki, okienko zasuwane okieniczką. Kropielniczka cynowa przy drzwiach kore [które] są na zawiasach żelaznych bez skobli. Kociołek miedziany na wodę święconą. W kaplicy samey Obraz Świętej Otylij w ramach malowany na którym sukienka drewniana wyzłacana malarskim złotem z koroną takową, ale iest do tego obrazu y koronka srebrna pozłocista. Oczy srebrne na votum dane pozłociste(…)”. Nowa kaplica pod wezwaniem św. Otylii w Wilkowie została poświęcona 11 listopada 1744 przez Wojciecha Antoniego Micińskiego, rektora, kanonika krakowskiego, proboszcza parafii luborzyckiej w latach 1731-1750. W zacytowanej wizytacji biskupiej wymieniono także szaty i naczynia liturgiczne, antependium drewniane dwustronne z wizerunkiem św. Otylii po jednej stronie i przedstawieniem czyśćca po drugiej stronie (obecnie niezachowane) i inne dzieła sztuki.
Ten szczegółowy opis dostarcza nam wielu informacji o wyposażeniu kaplicy, w tym o obrazie św. Otylii otoczonym szczególnym kultem, a nawet o krajobrazie wokół kaplicy, czyli posadzonymi około 1720 roku wierzbami i lipami, które porastają ten pagórek do dziś. Kolejny opis kaplicy św. Otylii znajduje się w aktach wizytacji biskupiej z 1747 roku. To najważniejszy, jak dotąd zapis źródłowy dotyczący kaplicy, ponieważ autor podaje w nim dokładny rok budowy tej niewielkiej świątyni: 1744. Oznacza to, że opis z 1720 roku dotyczył poprzedniej kaplicy św. Otylii. Warto przytoczyć choćby fragmenty tego opisu z akt wizytacji biskupiej, który ujawnia wiele istotnych elementów wyposażenia kaplicy, zachowanych do dziś w jej wnętrzu:
„Inwentarz y opisanie Kaplicy w Wilkowie pod Tytułem S. Otylij w Parafii Luborzyckiej bedącey. Kaplica na południe wystawiona nowo w Roku Tysięcznym Siedemsetnym Czterdziestym Czwartym, gdyż ante była stara na Pagórku między dwiema wąwozami przez Imci Pana Antoniego Gorayskiego Dzierżawcy na ten czas Wilkowskiego. Drzwi do niey iedne z południa z zamkiem kluczem y skoblę, drugie od zachodu słońca z zaporą, te oboie na zawiasach żelaznych y hakach. Przybudowana iest także zakrystya mała w którey dla ubierania się iest ława, zwierciadło stare od Pana Zielecki, okienko zasuwane okieniczką. Kropielniczka cynowa przy drzwiach kore [które] są na zawiasach żelaznych bez skobli. Kociołek miedziany na wodę święconą. W kaplicy samey Obraz Świętej Otylij w ramach malowany na którym sukienka drewniana wyzłacana malarskim złotem z koroną takową, ale iest do tego obrazu y koronka srebrna pozłocista. Oczy srebrne na votum dane pozłociste(…)”. Nowa kaplica pod wezwaniem św. Otylii w Wilkowie została poświęcona 11 listopada 1744 przez Wojciecha Antoniego Micińskiego, rektora, kanonika krakowskiego, proboszcza parafii luborzyckiej w latach 1731-1750. W zacytowanej wizytacji biskupiej wymieniono także szaty i naczynia liturgiczne, antependium drewniane dwustronne z wizerunkiem św. Otylii po jednej stronie i przedstawieniem czyśćca po drugiej stronie (obecnie niezachowane) i inne dzieła sztuki.
Dalsze dzieje kaplicy i „generalna odbudowa”
W czasie bitwy o Kraków w 1914 roku zniszczeniu uległa część gospodarstw Wilkowa. Straty poniosła również kaplica św. Otylii – została uszkodzona głowa w figurze Chrystusa Ukrzyżowanego. Naprawę rzeźby wykonał lokalny artysta ludowa Jan Bańbuła. Obecnie w kaplicy nie ma tej rzeźby, być może przeniesiono ją do kościoła parafialnego.
Podczas inwentaryzacji architektonicznej kaplicy w 1971 alarmowano o jej złym stanie zachowania, w dokumentacji konserwatorskiej zanotowano: „obiekt kwalifikuje się do remontu kapitalnego specjalnego podlegającego na całkowitej rozbiórce i ponownym zmontowaniu konstrukcji po uprzednim wykonaniu odpowiednich uzupełnień i zabiegów konserwatorskich”. W wyniku szeregu prac konserwatorskich prowadzonych w latach 1978-1980 wykonano kamienną podmurówkę, wymieniono na nowe wiele zniszczonych elementów drewnianych, tj. strop, chór, więźbę dachową (całość) wraz z gontem i oszalowanie. Prace objęły także stolarkę okienną i drzwiową, wykonanie fundamentu pod całym obiektem, podłogi oraz schodów na chór oraz wymianę instalacji elektrycznej i piorunochronowej. W tym też czasie powiększono zakrystię od strony zachodniej oraz otwór okienny. Remont ten określano mianem „generalnej odbudowy”, która objęła wymianę 80% substancji zabytkowej na nową. W trakcie prac remontowych przeniesiono również zabytkowe nadproże z wycięciem w formie „oślego grzbietu” nad drzwi zewnętrzne prowadzące do zakrystii, które wcześniej znajdowało się nad drzwiami pomiędzy kaplicą, a zakrystią (podczas tej zmiany nie odtworzono pierwotnego fazowania nadproża). Do kwestii tej powrócono dopiero w trakcie konserwacji z 2014, podczas której odtworzono pierwotny wygląd ościeży z fazowaniem. W 2014 roku zaplanowano kompleksową konserwację kaplicy św. Otylii i św. Łucji w Wilkowie. W pierwszej kolejności, w latach 2015-2017 przeprowadzono prace remontowo-konserwatorskie z zakresie architektury kaplicy. Między innymi: wymieniono poszycie dachowe, poddano konserwacji belki konstrukcji zrębowej ścian oraz więźby dachowej, a także wykonano nowy szalunek ścian zewnętrznych. W przeciągu ostatnich latach konserwacji poddawane są poszczególne elementy wyposażenia kaplicy, np. ołtarz główny z obrazem św. Otylii. Obecnie w konserwacji znajdują się skrzydła tryptyku z XVI wieku ze św. Janem Chrzcicielem, św. Dorotą, św. Stanisławem i św. Katarzyną Aleksandryjską.
23 kwietnia 1977 roku kaplicę wraz z otoczeniem wpisano do rejestru zabytków województwa małopolskiego, a od 1987 roku stanowi część zespołu dworsko-parkowego w Wilkowie. W 2001 roku kaplica została umieszczona na Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce
„Taką była kaplica wilkowska dawniej. Dziś, po remoncie, znajduje się w stanie dobrym, przetrwały też najważniejsze jej zabytki, które oby naldal były „świętością” dla miejscowych, a przeżyciem artystycznym dla obcych, tak rzadko zaglądających do skromnego kościołka” M. Kornecki
Źródła archiwalne
Biblioteka Jagiellońska
– rękopis 5289 (Mf P-516), Inwentarz folwarków, wsi i miasteczek do konwentu tynieckiego należących w latach 1720/1722 spisane, s. 79-80.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie:
– sygn. AV Cap 67, Acta visitationis decanatus Proszoviensis et Vitoviensis vigore instrumenti delegationis a R. D. Andrea Stanislao Kostka in Załuskie Załuski, episcopo Cracoviensi, duce Severiae - emanati in persona R. D. Mathiae Josephi a Łubna Łubiński, canonici cathedralis et consistorii generalis Cracoviensis iudicis surrogati, praepositi Ressoviensis a. D. 1747 factae
Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie:
– sygn. 674, Opinia techniczna dot. stanu zachowania zabytkowej kaplicy w miejscowości Wilków, pow. Luborzyca, woj. krakowskie, oprac. Zygmunt Wczelik, 1971;
– sygn. 672, Inwentaryzacja kaplicy w Wilkowie, 1975;
– sygn. 673, Program robót remontowo-konserwatorskich zabytkowej kaplicy w Wilkowie, oprac. Lucjan Zębala, 1977;
– sygn. 60.921, Dokumentacja architektoniczno-konserwatorska drewnianej kaplicy pw. śś. Otylii i Łucji w Wilkowie, oprac. Krystyn Kozieł, 2014;
– sygn. 60.919, Dokumentacja architektoniczno-konserwatorska drewnianej kaplicy pw. śś. Otylii i Łucji w Wilkowie. Rozpoznanie stanu zachowania obiektu. Badania architektoniczne, oprac. Piotr Kozieł, 2014;
Literatura
Brykowski Ryszard, Kornecki Marian, Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984, s. 95.
Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 587.
Domański Roman, Kościółek – kaplica pw. Św. Otylii w Wilkowie, "Krzyż Luborzycki", 22, 1993 (III).
Domański Roman, Kościółek – kaplica pw. Św. Otylii w Wilkowie, "Krzyż Luborzycki", 24, 1993 (III).
Domański Roman, Krótki zarys dziejów kościoła i parafii luborzyckiej, Kraków 1994, s. 48-50.
Domański Roman, Zarys dziejów ziemi luborzyckiej, Kraków 2002, s. 53-57.
Kornecki Marian, Kościoły drewniane: kaplica drewniana śś. Otylii i Łucji w Wilkowie, Kraków 1994.
Kozik Jerzy Stanisław, Obrazy z naszej historii. Gmina Kocmyrzów-Luborzyca, Luborzyca 2006, s. 48.
Łojek Jarosław, Na wilkowskim dworze..., "Powiat Krakowski. Biuletyn Powiatu Krakowskiego", (17)5, 2011, s. 8.
Sulimierski Filip, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Chlebowski Bronisław (red.), t. XIII, Warszawa 1893, s. 479.
Szablowski Jerzy (red.), Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie, Warszawa 1953, s. 253.
Biogram św. Otylii: https://sdm.upjp2.edu.pl/ludzie/otylia-sw
Podczas inwentaryzacji architektonicznej kaplicy w 1971 alarmowano o jej złym stanie zachowania, w dokumentacji konserwatorskiej zanotowano: „obiekt kwalifikuje się do remontu kapitalnego specjalnego podlegającego na całkowitej rozbiórce i ponownym zmontowaniu konstrukcji po uprzednim wykonaniu odpowiednich uzupełnień i zabiegów konserwatorskich”. W wyniku szeregu prac konserwatorskich prowadzonych w latach 1978-1980 wykonano kamienną podmurówkę, wymieniono na nowe wiele zniszczonych elementów drewnianych, tj. strop, chór, więźbę dachową (całość) wraz z gontem i oszalowanie. Prace objęły także stolarkę okienną i drzwiową, wykonanie fundamentu pod całym obiektem, podłogi oraz schodów na chór oraz wymianę instalacji elektrycznej i piorunochronowej. W tym też czasie powiększono zakrystię od strony zachodniej oraz otwór okienny. Remont ten określano mianem „generalnej odbudowy”, która objęła wymianę 80% substancji zabytkowej na nową. W trakcie prac remontowych przeniesiono również zabytkowe nadproże z wycięciem w formie „oślego grzbietu” nad drzwi zewnętrzne prowadzące do zakrystii, które wcześniej znajdowało się nad drzwiami pomiędzy kaplicą, a zakrystią (podczas tej zmiany nie odtworzono pierwotnego fazowania nadproża). Do kwestii tej powrócono dopiero w trakcie konserwacji z 2014, podczas której odtworzono pierwotny wygląd ościeży z fazowaniem. W 2014 roku zaplanowano kompleksową konserwację kaplicy św. Otylii i św. Łucji w Wilkowie. W pierwszej kolejności, w latach 2015-2017 przeprowadzono prace remontowo-konserwatorskie z zakresie architektury kaplicy. Między innymi: wymieniono poszycie dachowe, poddano konserwacji belki konstrukcji zrębowej ścian oraz więźby dachowej, a także wykonano nowy szalunek ścian zewnętrznych. W przeciągu ostatnich latach konserwacji poddawane są poszczególne elementy wyposażenia kaplicy, np. ołtarz główny z obrazem św. Otylii. Obecnie w konserwacji znajdują się skrzydła tryptyku z XVI wieku ze św. Janem Chrzcicielem, św. Dorotą, św. Stanisławem i św. Katarzyną Aleksandryjską.
23 kwietnia 1977 roku kaplicę wraz z otoczeniem wpisano do rejestru zabytków województwa małopolskiego, a od 1987 roku stanowi część zespołu dworsko-parkowego w Wilkowie. W 2001 roku kaplica została umieszczona na Szlaku Architektury Drewnianej w Małopolsce
„Taką była kaplica wilkowska dawniej. Dziś, po remoncie, znajduje się w stanie dobrym, przetrwały też najważniejsze jej zabytki, które oby naldal były „świętością” dla miejscowych, a przeżyciem artystycznym dla obcych, tak rzadko zaglądających do skromnego kościołka” M. Kornecki
Źródła archiwalne
Biblioteka Jagiellońska
– rękopis 5289 (Mf P-516), Inwentarz folwarków, wsi i miasteczek do konwentu tynieckiego należących w latach 1720/1722 spisane, s. 79-80.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie:
– sygn. AV Cap 67, Acta visitationis decanatus Proszoviensis et Vitoviensis vigore instrumenti delegationis a R. D. Andrea Stanislao Kostka in Załuskie Załuski, episcopo Cracoviensi, duce Severiae - emanati in persona R. D. Mathiae Josephi a Łubna Łubiński, canonici cathedralis et consistorii generalis Cracoviensis iudicis surrogati, praepositi Ressoviensis a. D. 1747 factae
Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Krakowie:
– sygn. 674, Opinia techniczna dot. stanu zachowania zabytkowej kaplicy w miejscowości Wilków, pow. Luborzyca, woj. krakowskie, oprac. Zygmunt Wczelik, 1971;
– sygn. 672, Inwentaryzacja kaplicy w Wilkowie, 1975;
– sygn. 673, Program robót remontowo-konserwatorskich zabytkowej kaplicy w Wilkowie, oprac. Lucjan Zębala, 1977;
– sygn. 60.921, Dokumentacja architektoniczno-konserwatorska drewnianej kaplicy pw. śś. Otylii i Łucji w Wilkowie, oprac. Krystyn Kozieł, 2014;
– sygn. 60.919, Dokumentacja architektoniczno-konserwatorska drewnianej kaplicy pw. śś. Otylii i Łucji w Wilkowie. Rozpoznanie stanu zachowania obiektu. Badania architektoniczne, oprac. Piotr Kozieł, 2014;
Literatura
Brykowski Ryszard, Kornecki Marian, Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984, s. 95.
Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 587.
Domański Roman, Kościółek – kaplica pw. Św. Otylii w Wilkowie, "Krzyż Luborzycki", 22, 1993 (III).
Domański Roman, Kościółek – kaplica pw. Św. Otylii w Wilkowie, "Krzyż Luborzycki", 24, 1993 (III).
Domański Roman, Krótki zarys dziejów kościoła i parafii luborzyckiej, Kraków 1994, s. 48-50.
Domański Roman, Zarys dziejów ziemi luborzyckiej, Kraków 2002, s. 53-57.
Kornecki Marian, Kościoły drewniane: kaplica drewniana śś. Otylii i Łucji w Wilkowie, Kraków 1994.
Kozik Jerzy Stanisław, Obrazy z naszej historii. Gmina Kocmyrzów-Luborzyca, Luborzyca 2006, s. 48.
Łojek Jarosław, Na wilkowskim dworze..., "Powiat Krakowski. Biuletyn Powiatu Krakowskiego", (17)5, 2011, s. 8.
Sulimierski Filip, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Chlebowski Bronisław (red.), t. XIII, Warszawa 1893, s. 479.
Szablowski Jerzy (red.), Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie, Warszawa 1953, s. 253.
Biogram św. Otylii: https://sdm.upjp2.edu.pl/ludzie/otylia-sw
