Ołtarz neogotycki

Ołtarze neogotyckie w swej zasadniczej części kształtem i formami nawiązują do gotyckich. Wówczas w kościołach najczęściej można było zobaczyć ołtarze szafiaste. Nazwa wskazuje, że tak jak szafę, ołtarz, a właściwie jego skrzydła, można było otwierać lub zamykać stosownie do okazji.  Skrzydła były jedno- lub dwudzielne, co dawało w sumie trzy lub pięć części – stąd ich, zaczerpnięte z języka łacińskiego nazwy: tryptyk i pentaptyk. Najmniejsze, często przenośne, ołtarzyki były dyptykami, a więc wykonane były się z dwóch, składających się do siebie jak okładki książki, części. Neogotyckie ołtarze w przeważające większości odwołują się do tradycji tryptyków, jednak ich skrzydła, choć oddzielone, nie są ruchome, lecz mocowane na stałe jako „otwarte”. Ołtarze najczęściej były wykonywane z drewna – jest to materiał powszechnie dostępny, stabilny, lekki i łatwy w obróbce – można go łatwo ciąć, rzeźbić w nim i łączyć ze sobą wiele elementów, można było również na nim malować, złocić go i barwić.

Ołtarz neogotycki, tak jak jego gotycki pierwowzór, składał się z kilku części, które pełniły odmienne funkcje. Stosowano jednak mniej restrykcyjne zasady budowy, artyści mogli pozwolić sobie na większą dowolność w łączeniu elementów i form. Zasadniczą i najniższą część ołtarza stanowiła mensa, czyli płyta, na której ustawiane były paramenty niezbędne do odprawienia mszy. Mogła być oparta na nogach lub skrzyni, której frontowa ściana bywała dekorowana ornamentami, malowidłem lub tkaniną.  Na mensie ustawiano predellę, która pełniła głównie funkcję nośną, oddzielając mensę od retabulum. Nie znaczy to jednak, że nie poświęcano jej czasu. Predella mogła być zdobiona ornamentami, płycinami lub malowidłami. W okresie gotyku czasem umieszczano w niej relikwie świętych, których przedstawienia mogły być częścią retabulum lub były szczególnie ważne dla kościoła, w którym znajdował się ołtarz. 
 
Retabulum było najbardziej ozdobną częścią ołtarza, do przygotowania go przywiązywano ogromną wagę. Dekoracja retabulum nosiła treści ideowe – przedstawiała osoby lub wydarzenia, które miały oddziaływać na wiernych, odnosiła się do historii miejsca, stanowiła graficzne przedstawienie prawd wiary. Treści były przedstawiane za pomocą obrazów i rzeźb. Najwyższą częścią ołtarza było zwieńczenie – miało być imponujące i bardzo ozdobne. Artyści prześcigali się w tworzeniu wymyślnych form z elementów zaczerpniętych z architektury okresu gotyku. Komponowali je ze sterczyn (np. pinakli), wimperg, blend, kwiatonów i żabek, różnych rodzajów łuków ostrych, rzeźbionych postaci, czy stworów. 

Zadanie:

Przyjrzyj się uważnie poniższej ilustracji, spróbuj zapamiętać kluczowe części ołtarza – pomoże Ci w tym słownik terminów oraz schemat, na którym zaznaczono poszczególne elementy nastawy. W dolnej części strony możesz go pobrać w formacie PDF.

retabulum (nastawa ołtarzowa) – główna część ołtarza
skrzydła ołtarza – boczne części retabulum, mogły być ruchome
mensa – płyta, na której ustawiane były paramenty niezbędne do odprawienia mszy
antepedium – bogato zdobione zakrycie lub zasłona mensy ołtarza
predella – oddziela mensę od retabulum
zwieńczenie – najwyższa część ołtarza pełniące głównie funkcję ozdobną 
sterczyna, fiala (np. pinakiel) – pionowy, wieńczący element dekoracji architektonicznej
wimperga – dekoracyjny, trójkątny szczyt  
blenda – ślepy otwór, płytka wnęka w formie arkady lub okna
kwiaton – element dekoracyjny w kształcie dwu- lub czteroramiennego pęku kwiatów


_