Inwentaryzacja krakowskich kościołów A. D. 2022

A teraz kilka słów o samych obiektach. 

Kościół św. Tomasza Apostoła na rogu ul. Szpitalnej i ul. św. Tomasza

Świątynia została wzniesiona w latach 1618-1621 na miejscu dawnego zboru ariańskiego i pierwotnie należała do karmelitów trzewiczkowych z Piasku. Kościół filialny zgromadzenia mieścił się tam do 1787 r. Następnie od 1801 r. świątynia wraz z przylegającą do niej kamienicą zostały przekazane kanoniczkom Ducha Świętego de Saxia.

Na obecne wyposażenie świątyni składają się trzy ołtarze i ambona. Nastawa główna została wykonana przez warsztat Jerzego Hankisa w 1700 r., zaś figury aniołów są autorstwa rzeźbiarza krakowskiego Wojciecha Brzeskiego. W polu głównym znajdują się dwa obrazy, mianowicie „Matka Boska Śnieżna” z pocz. XVII w. i „Zesłanie Ducha Świętego” autorstwa malarza Jana Bąkowskiego, w zwieńczeniu przedstawiony jest późnobarokowy obraz patrona świątyni (najpewniej dzieło Kazimierza Mołodzińskiego). Dwa bliźniacze ołtarze boczne z ok. 1700 r. są zupełnie wyjątkowe, przedstawiają bowiem typ ołtarza ramowego dekorowanego bujnym akantem z puttami (tzw. Akanthusaltare). Zamontowane w ołtarzach wizerunki pochodzą zarówno z okresu karmelitańskiego („Matka Boska z Dzieciątkiem i święci karmelitańscy”), jak również późniejszego duchackiego (krucyfiks z poł. XVII w. z dawnego kościoła duchaków). Ambona najpewniej również wyszła z warsztatu Jerzego Hankisa. Ponadto w kościele i klasztorze znajdują się liczne obrazy i pojedyncze rzeźby. Dzięki wstępnym badaniom udało się zidentyfikować autorstwo niektórych z nich.

Obecny kościół gotycki Świętego Krzyża został wybudowany w XIV w. (prezbiterium 1. tercja; nawa z wieżą 3. ćw., kaplica św. Zofii 1440), następnie był odbudowany po pożarze w 1528 r. (sklepienia rekonstruowane w XVI w.), natomiast kaplice przy wieży wzniesiono w XVI-XVII w. Pierwotnie kościół Świętego Krzyża wpisany był w przestrzeń pomiędzy zabudowaniami szpitala, klasztoru i kościoła Świętego Ducha, a dawnymi murami miejskimi. Po kasacie zakonu duchaków w 1783 r., zabudowania szpitalne przez XIX w. popadły w ruinę, w następstwie czego zostały wyburzone w latach 1891-1892. Z czasem kościół Świętego Krzyża zyskał nowy entourage w postaci teatru i plant, po zlikwidowaniu cmentarza przykościelnego, w pierzei nowego placu Św. Ducha. 

Pozostały do dziś kościół Świętego Krzyża jest perełką architektoniczną oraz istną skarbnicą zabytków średniowiecznych i nowożytnych. We wnętrzu świątyni znajdują się gotyckie malowidła ścienne, jak również rekonstrukcje renesansowych. Niezwykle bogate jest przede wszystkim wyposażenie świątyni, począwszy od ołtarzy (np. główny - 1700; boczne – 1650 i 1630; w kaplicy - 1603), poprzez chrzcielnicę (gotycka z 1423 r., wyk. przez ludwisarza Jana Freudentala), ambonę (późnorenesansowa, 1. ćw. XVII w.), stalle (np. późnogotyckie z kon. XVI w.; barokowe w prezbiterium z ok. 1700, wyk. przez Jerzego Hankisa), konfesjonały (renesansowy z kon. XVI w. oraz późnobarokowe 1730-1732, pochodzące z katedry krakowskiej, wyk. przez Antoniego Frączkiewicza), lawaterze (renesansowy w kruchcie i wczesnobarokowy w zakrystii), a skończywszy na obrazach (skrzydła i kwatery gotyckich tryptyków; obrazy barokowe oraz dzieła pochodzące z XIX i XX w.), rzeźbach (np. późnogotyckie figury z belki tęczowej, ok. 1520), licznych epitafiach i tablicach (np. Heleny Modrzejewskiej) oraz wielu innych sprzętach czy dziełach rzemiosła artystycznego.

Co łączy je oba? Zakon Ducha Świętego De Saxia, rzecz jasna. W obu świątyniach zachowały się elementy wyposażenia z dawnego (zlikwidowanego) kościoła Ducha Świętego (np. lawaterz późnorenesansowy, 1581), bądź dzieła o ikonografii odnoszącej się do zakonu (wczesnobarokowe i barokowe stalle) oraz te z godłem duchaków. Prace inwentaryzacyjne, jak to zwykle bywa, owocują interesującymi odkryciami i ustaleniami, o których będziemy pisać już wkrótce.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 4: Miasto Kraków, cz. 3: Kościoły i klasztory śródmieście, 2, red. A. Bochnak, J. Samek, Warszawa 1978, s. 17-28, 109-113.

Studia z dziejów kościoła św. Krzyża w Krakowie, red. ks. Z. Kliś, Kraków 1996.
Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska, red. S. Brzezicki, J. Wolańska, Warszawa 2016, s. 618-619.