Ołtarz główny (retabulum)
Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wadowicki
Gmina
Andrychów
Miejscowość
Inwałd
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Parafia
Narodzenia Najświętszej Marii Panny
Kościół
Narodzenia Najświętszej Marii Panny
Miejsce przechowywania
prezbiterium
Identyfikator
DZIELO/13502
Kategoria
ołtarz
Ilość
1
Czas powstania
około połowy XVIII wieku
Technika i materiał
stiuk rzeźbiony, marmoryzowany; drewno rzeźbione, polichromowane, złocone.
Autor noty katalogowej
Paulina Chełmecka
Dzieje zabytku
Wystrój kościoła parafialnego w Inwałdzie powstał zapewne tuż po wzniesieniu nowej świątyni w latach 1747-1750. Podobne datowanie, około połowy XVIII wieku, zawiera nota w „Katalogu zabytków sztuki w Polsce”. 27 lipca 1885 miał miejsce pożar kościoła. W zapisach kronik parafialnych można znaleźć informację, iż „zniszczeniu uległa część wyposażenia m.in. ołtarz główny wraz cudownym wizerunkiem Matki Boskiej Inwałdzkiej”. Renowację uszkodzonego retabulum przeprowadzono dopiero po ponad 50 latach. Według zapisu w kronice parafialnej ołtarz główny „zbudowany jest z gruntu na nowo w r. 1938” za sprawą księdza Korzonkiewicza z racji 25 rocznicy święceń kapłańskich. Najprawdopodobniej dokonano wówczas rekonstrukcji zniszczonego retabulum, gdyż jak podaje wspomniany zapis „ołtarz ten ma zasadniczo formę dawnego drewnianego. Stopnie są betonowe obłożone silną teracą, zaplecze jest również teracowe. Faciata jest cała z marmuru. Dolna część jest z marmuru krzeszowickiego czarnego, górna natomiast jest z marmuru kieleckiego, zaś baldachim jest z włoskiego Verona, kapitele u baldachimu są z polskiego najdroższego «różu», płyty białe są włoskiego kararyjskiego, płyty czarne prążkowate z włoskiego st. Anna. Białe ozdoby srebrne pochodzą ze starego tabernakulum ze starego kościoła drewniane srebrną blachą okryte odesłano do muzeum Metrop[olitalnego] w Krakowie 1938 r. z okazji wizytacji kanonicznej”. Wspomniane w przytoczonym opisie odmiany marmurów, z których powstało retabulum, to w rzeczywistości barwne stiuki.
Opis
Architektoniczna nastawa ołtarzowa jest jednoosiowa, jednokondygnacyjna ze zwieńczeniem, osadzona na cokole, ujęta parą kolumn o kapitelach kompozytowych, wysuniętych przed strukturę. Każda usytuowana jest na tle pary wklęsłych, ustawionych pod kątem pilastrów, zdwojonych po zewnętrznej stronie nastawy. Kolumny i pilastry wspierają przerwane belkowanie. Pole środkowe retabulum zaaranżowane jest w formie paludamentu pod baldachimem, którego krawędź ozdobiono lambrekinem. Tkanina po bokach jest podwiązana wstęgami. Na tle paludamentu znajduje się niewielka wnęka w kształcie stojącego prostokąta, ujęta profilowaną, dekorowaną ornamentem ramą z wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Ponad obrazem umieszczono płaskorzeźbione oko Opatrzności Bożej ukazane na tle obłoków i glorii promienistej. Zwieńczenie ołtarza ujęte jest parą wolut spływających na belkowanie i zamknięte fragmentem gzymsu w formie łuku odcinkowego zakończonego wolutami. Po bokach znajduje się para adorujących aniołów. W polu zwieńczenia zlokalizowano owalny medalion z monogramem maryjnym, ujęty promienistą glorią oraz otokiem z obłoków i uskrzydlonych główek anielskich. Nastawę flankują cokoły z figurami św. Anny i św. Joachima. Struktura retabulum jest marmoryzowana w kolorze szaro-brązowym i ciemnoróżowym, detale polichromowane na biało, złocone i srebrzone.
Zarys problematyki artystycznej
Architektoniczną strukturę ołtarza głównego w kościele parafialnym w Inwałdzie charakteryzuje element występujący stosunkowo rzadko w małopolskich retabulach tego okresu. Jest nim znajdujący się w części środkowej nastawy motyw paludamentu, czyli dekoracyjnie podwieszonej tkaniny. Mimo tego iż w starożytnym Rzymie mianem paludamentum (łac.) określano rodzaj wełnianego płaszcza, to jako motyw dekoracyjny wywodzi się on od tkaniny stanowiącej baldachim zdobiący tron. Od XVI wieku paludament zwieńczony koroną występuje jako element heraldyczny pełnej wersji herbów monarszych oraz wysokich dostojników świeckich i kościelnych. W dziejach sztuki nowożytnej ołtarze z motywem paludamentu poświęcone są zazwyczaj cudownym wizerunkom maryjnym, dla których ów motyw stanowi dekoracyjną oprawę, akcentując ich wzniosły, królewski charakter. W obrębie retabulum paludament pojawia się w różnorodnych wersjach, od wspomnianego tła w części środkowej, przez rodzaj baldachimu jako elementu zwieńczenia, a także zastępując architektoniczną strukturę retabulum (np. w kościele w Grabiu, pow. wielicki), w końcu występując poza obręb architektonicznego ołtarza i ujmując go w postaci polichromowanej dekoracji ściennej. Podobnie jak w przypadku retabulum w Grabiu forma, jaką przybiera paludament w ołtarzu inwałdzkim, poprzez podwiązanie tkaniny po bokach, krawędzie obszyte frędzlą oraz zwieńczenie w formie podtrzymującego całość baldachimu z lambrekinem, została zainspirowana heraldyką.
Retabula, w których pojawia się motyw paludamentu, wystąpiły w pierwszej połowie XVIII wieku na obszarze górnych Węgier, jako przejaw działalności wiedeńskiego rzeźbiarza Georga Rafaela Donnera. Formy te wywodzą się zapewne z twórczości architektów wiedeńskich, głównie Johanna Bernarda Fischera von Erlach. Pracami Donnera nawiązującymi do problematyki retabulów z motywem paludamentu są bratysławskie ołtarze – św. Jana Jałmużnika (1729-1732) w katedrze św. Marcina oraz ołtarz boczny poświęcony Matce Boskiej (1736) w kościele Trynitarzy. Wspomniana forma retabulów nie była zbyt często powtarzana i jej występowanie ogranicza się głównie do dzieł kręgu warsztatu Donnera na obszarze dzisiejszej zachodniej Słowacji.
Brak dotychczas przeprowadzonych badań historyczno-artystycznych ołtarza głównego w Inwałdzie nie pozwala na określenie artysty bądź warsztatu odpowiedzialnego za wystrój inwałdzkiej świątyni. Według informacji zawartych w „Katalogu zabytków sztuki w Polsce”, zespół ołtarzy należy datować na około połowę XVIII wieku. Mimo znikomych informacji oraz przyjmując iż częściowe reperacje nastawy, jakie miały miejsce po pożarze w połowie XIX wieku, nie zaburzyły jej pierwotnej struktury, zarówno materiał, z jakiego wykonano retabula (stiuk), jak i cechy stylowe rzeźb ujmujących ołtarz główny, pozwalają wysunąć przypuszczenie, iż jest to dzieło powstałe dzięki oddziaływaniom kręgu osiemnastowiecznego krakowskiego rzeźbiarza Wojciecha Rojowskiego (zm. po 1778). Twórczość artysty, w świetle przeprowadzonych badań, pozostawała pod wpływem nurtu wiedeńsko-morawskiego, a co za tym idzie i Georga Rafaela Donnera. Motyw dekoracyjnie drapowanej tkaniny o krawędziach zdobionych lambrekinem w twórczości Rojowskiego pojawił się jako kotara ujmująca nagrobek Jana Aleksandra Lipskiego (1746) w kaplicy Lipskich w katedrze wawelskiej. W kontekście wspomnianego materiału należy nadmienić, iż stiuk stanowił charakterystyczny dla owego warsztatu surowiec, z jakiego wykonywano znaczną część zleceń, sam zaś artysta uważany był za wiodącego w tym względzie ówczesnego twórcę krakowskiego.
Stan zachowania / Prace konserwatorskie
Obecny stan zachowania ołtarza określa się jako dobry.
Po pożarze w 1885 roku retabulum zostało poddane gruntownej odnowie dopiero w 1938 roku. W świetle zapisów archiwalnych najprawdopodobniej polegała ona na przywróceniu pierwotnego wyglądu ołtarza.
Literatura
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Województwo krakowskie, (red.) Szablowski Jerzy, Warszawa 1953, s. 466-467.
Dettloff Anna, Rzeźba krakowska drugiej połowy XVIII w. : twórcy, nurty i tendencje, Kraków 2013, s. 91-176.
Streszczenie
Ołtarz główny w kościele parafialnym w Inwałdzie, mieszczący cudowny wizerunek Matki Boskiej, ze względu na nietypowy sposób ukształtowania środkowej części struktury, przybierajacej formę paludamentu, stanowi ciekawy przykład rzadko spotykanej na terenie Małopolski plastyki późnobarokowej.
Inne dzieła z tego miejsca
Podobne dzieła
Po tytule
Po kategorii
Po technice i materiale
Jak cytować?
Paulina Chełmecka, "Ołtarz główny (retabulum)", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/oltarz-glowny-retabulum